Þjóðviljinn - 18.08.1989, Page 20

MENNING
T ónleikar
helgaðir
Messiaen
Björn Steinar Sólbergsson: Messiaen finnst mér stærsta tónskáld sem
til er í heiminum í dag
Björn Steinar Sólbergsson: Á tónleiknunum reyni ég að gefa sem breiðasta
mynd af því sem Messiaen hefur verið að gera í gegnum árin. Mynd - Kristinn.
Italski kvikmyndaleikstjórinn
Federico Fellini lét þess getið í
blaðaviðtali fyrir nokkrum árum,
að fréttamenn væru sú stétt í nú-
tímaþjóðfélagi, sem undir yfir-
skini hlutlægni og hlutleysis mót-
aði hugsunarhátt almennings
flestum öðrum fremur. Hlutlægni
eða hlutleysi væri varla nokk-
urntíma til að dreifa, þareð
fréttamat væri ævinlega persónu-
legt og menn gætu einungis fjall-
að hlutdrægnislaust um það sem
þeim stæði á sama um. Hinsvegar
stjórnaðist fréttamat einatt af
geðþótta einum saman og þegar
verst gegndi af fordómum og
þeirri afleitu áráttu að tilreiða
efni sem skírskotaði til lægstu
hvata hins almenna borgara.
Hann kvað kvikmyndina vissu-
lega vera einn áhrifamesta fjöl-
miðil samtímans, en munurinn á
kvikmyndagerð og frétta-
mennsku væri sá, að kvikmynda-
gerðarmaðurinn væri beinn þátt-
takandi í verki sínu, tæki á því
fulla ábyrgð, stæði og félli með
því, en fréttamaðurinn stæði
álengdar við vettvang atburða,
væri einungis áhorfandi og
skákaði í skálkaskjóli uppdiktaðs
hlutleysis. Hann bæri sárasjaldan
beina ábyrgð á verki sínu. Fyrir
bragðið væri fréttamennska
samtímans kaldrifjuð, ómannúð-
leg og andlýðræðisleg.
Ekki á ég von á, að íslenskir
fréttamenn samsinni möglunar-
laust þessum harða dómi hins ít-
alska snillings, enda margt ólíkt
með íslandi og hinum stóra
heimi. Til dæmis hygg ég að roku-
fréttir séu mun snarari þáttur í
föngum erlendra fjölmiðla en hér
tíðkast, og svo má segja að út-
kjálkabragurinn á hérlendum
fjölmiðlum geri yfirvarp hlut-
lægninnar gagnsætt og dálítið
broslegt.
Hitt er vert alvarlegrar íhugun-
ar, hversu ósýnt hérlendum
fréttamönnum er um að rækja þá
frumskyldu fjölmiðlunar að fjalla
um málefni líðandi stundar á
sjálfstæðan, gagnrýninn og sam-
felldan hátt. Þeim hættir mjög til
að láta mata sig, taka orðalaust
við því sem að þeim er rétt, birta
fréttatilkynningar óbreyttar og
hliðra sér hjá vinnubrögðum sem
útheimta dómgreind, persónu-
lega afstöðu og ábyrgð. Þetta
helgast vitaskuld fyrst og fremst
af því, að hér eru allir fjölmiðlar
reyrðir á flokksklafa, líka þeir
sem eðli málsins samkvæmt ættu
að vera óháðir, og fréttamenn of-
urseldir þeirri „innri ritskoðun"
sem er eitt helsta auðkenni fjöl-
miðla austantjalds og hefur tröll-
riðið íslenskri fréttamennsku frá
upphafi. Forðum héldu menn að
einangrun og fásinni ættu sök á
þessari ófremd, en ég held orsak-
anna sé að leita í sjúku pólitísku
andrúmslofti, andlegri leti og
kjarkleysi.
Kannski er lítið við því að
segja, að tvö stærstu dagblöð
landsins, Morgunblaðið og DV,
séu grimulausir málsvarar aftur-
haldsins í landinu. Þau hafa frá
öndverðu verið í eigu fésýslu-
manna og verja náttúrlega
hagsmuni þeirra bæði leynt og
ljóst, en ömurlegt verður hlut-
skipti þessara víðlesnu blaða að
teljast. Það er eftilvill Ifka eðli-
legt að Stöð 2 gangi erinda sömu
þjóðfélagsafla. Hún erí eigu fjár-
aflamanna í Sjálfstæðisflokknum
og lítur greinilega á það sem
skyldu sína að flytja hið daglega
guðspjall íhaldsins jafnt í frétta-
flutningi sem annarri umfjöllun
um málefni dagsins.
En þegar sögunni víkur að
„sjónvarpi allra landsmanna“,
hlýtur sú krafa að vera uppi, að
þar verði eitthvað annað uppá
teningnum, en því er hreint ekki
að heilsa. Fréttastofa Ríkissjón-
varpsins er nákvæmlega sama
marki brennd og ofangreindir
þrír fjölmiðlar. Þar virðast ekki
aðrir vera ráðnir til starfa en fólk
með mikla slagsíðu til hægri, og
hefur reyndar flogið fyrir að helst
verði menn að ganga með flokks-
skírteini Sjálfstæðisflokksins
uppá vasann til að koma til álita á
þeim bæ. Fréttastofa hljóðvarps
virðist að þessu leyti vera snöggt-
um betur á vegi stödd, þó
óneitanlega verði einkennilega
oft í seinni tíð vart þeirrar hvim-
leiðu áráttu að brosa til hægri og
gretta sig til vinstri. Hitt skal fús-
lega viðurkennt, að fréttastofan
hefur af talsverðri röggsemi reynt
að hamla gegn sálsjúkum ófræg-
ingaráróðri Morgunblaðsins og
leigupenna þess.
Það verður að segjast á þessum
stað, þó pínlegt sé, að væri ekki
Þjóðviljanum og fréttastofu
hljóðvarps til að dreifa, þá væri
fjölmiðlun á íslandi nákvæmlega
jafnflöt, einhæf og ótraust einsog
hún hefur til skamms tíma verið í
Sovétríkjunum og leppríkjum
þeirra.
í alvöruþjóðfélögum ná-
grannalandanna í Evrópu er það
eitt megineinkenni ríkisrekinna
fjölmiðla (og raunar líka dag-
blaða sem vilja láta taka sig alvar-
lega), að þeir eru jafnan í stjórn-
arandstöðu, sama hver með völd-
in fer. Með því móti einu geta
þeir veitt valdhöfum það aðhald
sem nauðsynlegt er og virkt lýð-
ræði krefst. Hér er sá siður hins-
vegar landlægur, að þá sjaldan
vinstristjórn fer með völd, er
þjarmað að henni í ríkisfjölmiðl-
um, og stundum gengið lengra en
góðu hófi gegnir, en ævinlega
tekið með silkihönskum á þeim
hægrigaurum úr þremur flokkum
sem lengstaf hafa stjórnað
landinu. Þetta er vissulega afdrif-
arík veila og á að minni hyggju
drjúgan þátt í þeirri gegndarlausu
spillingu sem viðgengist hefur og
færist stöðugt í vöxt. Það er til að
mynda ömurlegt tímanna tákn,
að maður á borð við Albert Guð-
mundsson skyldi nánast vera eft-
irlæti fjölmiðla (Þjóðviljinn ekki
undanskilinn) meðan hann var á
kafi í vondum málum, svo ekki sé
dýpra í árinni tekið.
Þegar rifjaður er upp ófagur
bálkur hverskyns hneykslismála,
sem upp hafa komið á undan-
förnum misserum, hlýtur það að
vekja furðu og nokkurn ugg, hve
slök og handahófskennd umfjöll-
un fjölmiðla hefur verið, að ekki
sé minnst á grafarþögn sumra
þeirra um örlagarík hneyksli.
Hvað sem segja mátti um Helgar-
póstinn, meðan hann var og hét,
þá verður ekki af honum skafið
að hann hafði uppburði og úthald
til að taka á óþægilegum málum
og afhjúpa margvíslegt siðleysi í
þjóðfélaginu. Síðan hann leið
hefur hérlend blaðamennska æ
meir þokast í átt til meinlausra
olnbogaskota og merglausra boll-
alegginga um daginn og veginn.
Það er kaldrifjaður hundingja-
háttur að leiða hjá sér óþægileg
mál í því skyni að koma sér hjá
ónotum eða ónáð á æðri stöðum,
og það er bæði ómannúðlegt og
andlýðræðislegt að horfa framhjá
þeim meinum sem hrjá samfé-
lagið og hrópa á umfjöliun og úr-
bætur. Óttinn og afstöðuleysið
sem af honum sprettur er átu-
mein lýðræðisins. Ég held það
hafi verið þessi ábyrgðarlausi
hundingjaháttur værukærra fjöl-
miðlamanna sem Fellini var að
ýja að í sínum harðorða dómi.
(PS: Af ráðnum hug hef ég leitt
„frjálsu" rásimar hjá mér í þess-
um pistli, þareð þær em greini-
lega flestar hannaðar handa fá-
vi tum og reknar af málhöltum ör-
vitum).
Sjöttu tónleikarnir á Hunda-
dögum 89 verða í Kristskirkju
á morgun kl. 16, en þá heldur
Björn Steinar Sólbergsson,
organisti Akureyrarkirkju, tón-
leika helgaða franska organ-
istanum og tónskáldinu Olivi-
erMessiaen. Björn erfrá
Akranesi og hóf þartónlistar-
nám átta ára.
- Ég lærði fyrst á píanó hjá
Fríðu Lámsdóttur og Hauki
Guðlaugssyni, sem er söngmála-
stjóri Þjóðkirkjunnar, segir
hann. - Haukur er mikili orgel-
maður og vakti smám saman
áhuga minn á orgelinu. Ég byrj-
aði að læra á orgel þegar ég var 13
til 14 ára og hef spilað á bæði
píanó og orgel síðan.
- Ég útskrifaðist af Tónlistar-
braut Fjölbrautaskólans á Akra-
nesi 1981 og lauk 8. stigs prófi frá
Tónskóia Þjóðkirkjunnar sama
ár. Síðan var ég við nám í Róm í
einn vetur, hjá Jim Göettsche,
sem kemur einmitt og kennir á
organistanámskeiði í Skálholti 'í
haust. Eftir það fór ég til Parísar
þar sem ég lærði í fjögur ár hjá
Susan Landale og lauk ein-
leikaraprófi þaðan.
- París er sá staður þar sem
mest er að gerast í nútímatónlist
fyrir orgel. I Frakklandi er mjög
sterk hefð í orgelleik og þar starf-
ar Messiaen, sem mér finnst vera
stærsta tónskáld sem til er í
heiminum í dag, sama hvernig
tónlist miðað er við. Orgeltónlist
þarf ekkert endilega að tengjast
kirkjum eða einhverjum hátíðar-
drunga, það hefur margt létt og
skemmtilegt verið skrifað fyrir
orgel og enginn þungi eða ein-
hver sérstakur kirkjubragur yfir
því. Að vísu hefur Messiaen sér-
stöðu, hann er mjög trúaður. í
hans tónlist eru sterk tengsl við
trúna og yfirleitt fylgja þeim til-
vitnanir í Ritninguna, sem skipta
miklu máli þegar hlustað er á
verkin, svo þegar ég spila þau læt
ég það sem hann skrifar fylgja
með í efnisskrá tónleikanna svo
fólk eigi auðveldara með að fylgj-
ast með í tónlistinni.
- Með Messiaen varð mikil
bylting í öllu sem viðkemur takti
og hljómfræði. Strax og hann
byrjaði að semja hannaði hann
nýtt hljómfræðikerfi sem hentaði
hans þörfum. Hann sótti mikið til
austurlanda, sérstaklega Ind-
lands, og kynnti sér þar allt sem
við kemur takti. í raun og veru er
allt, sem gerst hefur í vestrænni
tónlist undanfarin 300 ár verið
byggt á sama taktkerfi, - í því
varð engin þróun fyrr en Messia-
en kom til sögunnar.
- Hann er orðinn 81 árs og er
enn organisti við kirkju hinnar
Heilögu Þrenningar í París, en
þar hefur hann verið undanfarin
40 ár eða jafnvel lengur. Hann
spilar þar við messur á sunnu-
dögum og auk þess kenndi hann í
mörg ár við Tónlistarháskólann í
París, svo eini tíminn sem hann
hafði til að semja var í fríum.
Miðað við þetta eru hans afköst
við tónsmíðamar alveg ótrúleg.
Við messurnar gerir hann mikið
af því að leika af fingrum fram og
fær þannig mikið af hugmyndum
sem hann skrifar síðan niður og
útfærir þegar heim er komið.
- Hann fékk fyrstur manna þá
hugmynd að taka söng fuglanna
upp á segulband og skrifa hann
síðan niður í nótum. Aðrir hafa
að vísu líkt eftir söng fugla í sinni
tónlist, en það hefur ekki verið
gert á þennan hátt fyrr. Hann gaf
út bók með píanótónlist, sem er
öll tileinkuð fuglasöng, og hefur
líka notað fuglana í ýmsum orgel-
verkum, til dæmis í einu verk-
anna sem ég spila á tónleikunum,
þar koma meðal annars fyrir
músarindill, svartþröstur og
finka.
- Á tónleikunum spila ég þrjá
þætti úr þremur stórum verkum
eftir Messiaen, til að gefa sem
breiðasta mynd af því sem hann
hefur verið að gera í gegnum
árin. Fyrsta verkið er fyrsta stóra
orgelverkið sem hann samdi,
heitir Uppstigningin, tileinkað
eða ætlað til flutnings á Uppstign-
ingardag. Það er í fjórum þáttum
og hann samdi það árið 1932,
upphaflega fyrir hljómsveit, og
þannig hefur það verið flutt hér á
landi. Árið 1933 umskrifaði hann
síðan verkið fyrir orgel.
- Annað verkið sem ég spila
þrjá þætti úr heitir Fæðing frels-
arans og er tileinkað jólunum.
Það tekur klukkustund í flutningi
ef það er spilað í heild, er í níu
þáttum sem allir tengjast eða eru
beinar tilvitnanir í guðspjallið.
- Þriðja verkið er síðan um
Heilaga þrenningu, en mismun-
andi ásjónur heilagrar þrenning-
ar er þema sem hann hefur útfært
óskaplega mikið á sínum starfs-
ferli. Þar kemur fyrir þessi fugla-
söngur, sem ég minntist á áðan,
en meginþema verksins eru hinar
ýmsu ásjónur Guðs, sem er
ómælanlegur, óbreytanlegur og
mikilfenglegur. Messiaen samdi
þetta verk 1969, og það var það
stærsta sem hann hafði samið
fram til þess tíma. Þar kemur allt
fyrir sem hann hefur verið að
gera í gegnum árin.
- Þó Messiaen sé orðinn 81
árs, er hann enn ekki hættur að
semja. Fyrir tveimur árum samdi
hanri sitt stærsta orgelverk, það
heitir Bók hinna heilögu sakram-
enta og tekur hálfan annan tíma í
flutningi.
LG
20 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 18. ágúst 1989