Þjóðviljinn - 18.08.1989, Blaðsíða 21
Föstudagur 18. ágúst 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21
HELGARPISTILL
Hvernig líst ykkur á aö leiða
hugann aö Karli gamla Marx?
Ástæðan fyrir því aö slík
uppástunga veröur til er sú,
aö Stefán Snævarrskrifaði
pistil í Alþýðublaðið ekki alls
fyrir löngu til að andmæla
hugmyndum Marx um að „rík-
ið þjóni hagsmunum ríkjandi
stétta". Um leið skaut hann á
það sem hann kallaði ævin-
týralegafáfræði íslenskra
sósíalista um kenningar Karls
Marx. Þeir vissu ekkert um
þær annað en að samkvæmt
þeim væri borgarastéttjn stút-
full af fláttskap.
Hver til
síns brúks
Fáfræði er stimpill er menn
ættu að fara varlega með. Til eru
að sjálfsögðu íslenskir sósíalistar
sem eru dável heima í kenningum
Marx, en þeir eru ekki margir
(við skulum þó vona að þeir séu
tiltölulega fleiri en marxfróðir í
öðrum sóknum). í>arf engan að
undra. Það eru ekki margir sem
ráða svo vel sé við texta Marx og
annarra kennifeðra nítjándu
aldar - svo hlaðnir sem þeir eru af
orðaforða hátimbraðra heim-
spekikerfa og tilvísunum í at-
burðaflækjur þeirra tíma. J>að er
svo með Marx sem aðra „feður“
kenninganna, að við þekkjum
hann af milliliðum. Og þeir eru
sjaldnast óhlutdrægir. Marx er sú
stærð að menn hafa þörf fyrir að
leggja út af honum, stela honum,
nota hann í sína þágu - eða þá
reyna að finna sér eitthvað til að
kveða niður áhrif karlsins.
Spámaður,
falsspámaður
Hefur svo hver nokkuð að iðja.
Þeir sem vilja níða af Karli Marx
hans skó í sögunni vilja helst
vitna í peningasláttubréf hans til
vinar hans Friedrichs Engels eða
hæpinna skrifa hans um Mamm-
onsdýrkun frænda sinna Gyðing-
ana. Þeir sem vilja neita Marxi
um skarpskyggni hamast á því, að
ekki hafi það gengið eftir að
verkamenn í Englandi væru þeg-
ar fyrir meira en 100 árum að
verða tilbúnir í byltingarslaginn.
Aðrir svara með því að rifja það
upp, að Marx hafi séð fyrir þá
þróun sem kölluð er forstjóra-
byltingin. Marx fór villur vegar,
segja gagnrýnendur - hann gerði
ráð fyrir síharðnandi stéttaand-
stæðum innan iðnríkjanna. Marx
var ekki svo galinn, segja þá læri-
sveinarnir: andstæður hafa að
sönnu skerpst - en milli þróaðra
og vanþróaðra samfélaga. Og
svo geta menn haldið áfram,
lengi lengi.
Það gerir heldur ekkert til.
Hugsuðir og höfundar liðinna
tíma eru aldrei liðnir undir lok,
þeim er ekki fundinn endanlegur
staður - fortíðin er reyndar í
óvissu í hverri nútíð - rétt eins og
framtíðin.
ÁRNI
BERGMANN
Trúin á um-
skiptin miklu
En hvað sem menn annars vilja
gera við Karl Marx, þá er ekki
nema sjálfsagt að menn missi
aldrei sjónar á því, að hver merk-
ur höfundur og kenningasmiður
er barn síns tíma, bundinn að-
stæðum hans og þekkingarstigi.
Karl gamli var hvorki fyrstur né
síðastur kenningasmiður sósíal-
ismans sem lét til sín heyra á fyrri
öld og nálægt aldamótum. Og
hafi menn þá eitt í huga: allir voru
þeir menn mjög trúaðir á það, að
eftir umskiptin miklu, valdatök-
una, byltinguna, þegar hin
„rétta“ formúla fyrir jöfnuði,
bræðralagi og sósíalisma væri far-
in að virka, þá mundi bæði samfé-
Um óvissa
fortíð og nútíð
Karls Marx
lag og þegnar þess breytast til
hins betra með afar skjótum og
róttækum hætti. Sama hvort
menn trúðu á hermdarverk gegn
keisurum eins og sumir
stjórnleysingjar, hvort þeir trúðu
á vel undirbúið samsæri, upp-
reisn á tvísýnum tímum, eða á
byltingu sem hlyti að verða þegar
verkalýðurinn gerði sér grein
fyrir mætti sínum eða á meiri-
hlutasigur í kosningum: það sam-
einaði alla sósíalista að þeir voru
vissir um að „það verður allt í lagi
þegar við tökum við“. Hinni blá-
eygu framfaratrú og vísinda-
hyggju tímans sló niður hjá sósí-
alistum með þessum hætti. En
það má reyndar segja Karli Marx
það til hróss, að þótt hann gerði
sér glæstar hugmyndir um þá
framtíð þegar samstíga verða
þroski einstaklingsins og þroski
heildarinnar í stéttlausu þjóðfé-
lagi, þá gerði hann sér betur grein
fyrir því en margir aðrir, að slíkur
tími lætur bíða eftir sér. Hann
þreyttist ekki á að minna læri-
sveina á það, að nýr heimur verð-
ur ekki til með því að segja skilið
við hinn gamla, heldur verður
hann til í kviði hans og fylgja hans
dregst með honum langan veg
eftir fæðingarhríðirnar.
Hvar á
valdið heima?
í grein Stefáns Snævarrs sem
áður var minnst á er sagt sem svo:
„Marx gerir ráð fyrir því að ríkið
þjóni hagsmunum ríkjandi stétta,
þótt sú þjónkun sé ekki alltaf
bein og milliliðalaus. En Marx
skildi ekki að stjórnmála- og
embættismenn hafa sinna eigin
hagsmuna að gæta og þurfa ekki
að þjóna eignamönnum“.
Þetta er rangt. Marx gerði ráð
fyrir því að ríkið þjóni hagsmun-
um ríkjandi stétta (þeirra sem
„eiga landið") - og hann gerði
líka ráð fyrir fyrir því að
stjórnmála- og embættismenn
hefðu sinna eigin hagsmuna að
gæta. Stjórnmála- og embættis-
menn, þeir sem tala í nafni ríkis-
ins, láta sem þeir tali í nafni sam-
félagsins alls, sameiginlegra
þarfa. En í raun eru þeir annars-
vegar að passa upp á „rekstarskil-
yrði fyrirtækja" eins og nú er
komist að orði - hinsvegar (svo
vitnað sé í Marx sjálfan): „Sölsar
skrifræðið undir sig mál ríkis-
ins... það tilheyrir því eins og
einkaeign þess væri... Að því er
hvern skrifráð út af fyrir sig varð-
ar verða markmið ríkisins hans
einkamarkmið: eftirsókn eftir
feitara embætti, stöðuframi...
Embættismaðurinn lítur á heim-
inn sem eitthvað sem hann á að
stjórna".
Grein Stefáns mun ætlað að
leiðrétta eitthvað sem Marxi sást
yfir: „Niðurstaða mín er sú að
eign er ekki eina uppspretta
valds, valdið er margra róta“
stendur þar. Vissu fleiri - og Karl
Marx vissi það líka, svo að eigin-
lega var fyrirhöfn greinarhöfund-
ar óþörf, þótt skömm sé frá að
segja. Vitanlega er ekki allt vald í
höndum þeirra sem eiga fyrir-
tæki. Og þótt margir stjórnmála-
menn hagi sér eins og sendi-
sveinar stærsta fyrirtækisins í sínu
kjördæmi, þá er ekki þar með
sagt að pólitíkin sé „bara“ á mála
hjá auðvaldinu.
Eign er vald
Hitt er svo annað mál, að það
eru ekki síst Marx og ýmsir
frændur hans í pólitík sem hafa
fyrr og síðar beint athyglinni að
því valdi sem fylgir eignarhaldi á
auðlindum og framleiðslutækj-
um, að áhrifum þess valds í
stjórnmálum, ríkisrekstri, fjöl-
miðlum, vitundariðnaði. Það
hefur einatt verið svo í
stjórnmálavafstri næstliðinna
áratuga, að hægrimenn hafa
tekið að sér að gera sem minnst
úr þessu valdi - m.a. með því að
láta sem allir hafi svipuð áhrif á
stjórnsýslu og leikreglur í ríkinu
með jöfnum atkvæðisrétti og al-
mennu málfrelsi. Deilur um vald
og heimilisföng þess hafa reyndar
snúist tölvert um feluleik með
vald, sem ráðandi öfl stunda
gjarna. Þar eru þau við sama
heygarðshorn og það sem Marx
benti á í sinni þjóðfélagsrýni:
ríkjandi stétt vill gjarna að sam-
hengið í þjóðfélaginu sé ógagn-
sætt. Að ráðstafanir sem þjóna
fyrst og fremst eignamönnum fái
yfirbragð umhyggju fyrir al-
mannaheill. (Við getum tekið ný-
leg dæmi af skattapólitík Reag-
ans forseta eða þá því hvernig
sami forseti afhenti verðbréfa-
bröskurum sparisjóði að leik-
fangi - á ríkisins bakábyrgð.)
í stuttu
máli sagt
Hér er náttúrlega ekki nema
fátt eitt sagt um sífellt tvísýna
samtíð Karls Marx. En væri ég
spurður að því, fyrir hvað ég helst
mæti þann skeggjaða bókaorm
og hvassa penna þá gæti svarið
orðið á þessa leið: Marx gerði
sósíalismann ekki að þeirri fé-
lagshyggju sem leggur einstakl-
inginn undir heildina, ekki held-
ur að fyrirmyndarástandi sem
sveigja ætti veruieikann undir.
Hans leið til sósíalisma er fyrst og
fremst tilraun til að brjóta niður
hindranir milli einstaklings og
samfélags og reyna að finna lykil-
inn að sameiningu þessara
tveggja þátta mennskrar tilveru.
Sú tilraun er og verður ómaksins
verð.