Þjóðviljinn - 25.08.1989, Síða 11

Eitthvað kann að orka tví-
mælis, eitthvað missagt,
eitthvað vansagt, eitthvað
umdeilanlega þýtt, skýrt eða
lesið úr handriti - en það
breytir því ekki að þessi út-
gáfa á verkum Jónasar Hall-
grímssonar er fagur gripur og
aðstandendum til sóma og
öllum þeim sem unna Ijóðum
Jónasartil djúprargleði. Eins
og fyrri útgáfur Svarts á hvítu
á íslenskri klassík vitnar þessi
um farsæla togstreitu fræða
og fjármagns; fræðileg vinnu-
brögð og stafkrókasýsl hald-
astíhendurvið lönguntilað
færa eitthvað nýttfram sem
varpi breyttu Ijósi á þjóðararf-
inn - og hægt sé um leið að
selja. Og fjármagnið kallará
röskleg vinnubrögð, ekki dug-
ir að gaufa árum saman yfir
torleystum vandamálum.
Hingað til hefur þetta lánast
vel: fargi tíðindalítilla saman-
burðarrannsókna í
ógnvekjandi neðanmáls-
greinum og ábúðarrniklum
formálum var létt af íslend-
ingasögunum og því starfi
margra góðra manna að gefa
þær út með nútímastafsetn-
ingu haldið áfram og Sturl-
unga var í fyrsta sinn í alþýð-
legri útgáfu gefin út eins og
hún var upphaflega sett sam-
an og heilt bindi síðan sett
undirskýringar, töflur, skrár
og annan fróðleik.
Nýtt frá
kassagerðinni
Og nú hefur kassagerðin Svart
á hvítu snúið sér að Jónasi. Rit-
stjórar eru þeir Haukur Hannes-
son, Páll Valsson og Sveinn Ingvi
Egilsson. Kassinn er blár, í þjóð-
arlitnum, hann prýðir sporöskju-
laga mynd með gamla laginu af
Ástmeginum - þetta er fegraða
myndin, þeir sem meira eru fyrir
raunsæið geta flett upp á síðu
fjögur í fyrsta bindi, eða þrettán í
fjórða bindi og skoðað augnpok-
ana og ögn fisklegan svipinn.
Bókband er smekklega valið,
gylling á kili rómantísk, letrið
læsilegt og pappír vandaður - öll
útgerðin hefur á sér skemmtilega
gamaldags svipmót. Bindin eru
fjögur og geymir það fyrsta ljóð
Jónasar og ýmislegt lausamál,
sögur, ritgerðir, smágreinar og
ræður - skyldulesning öllum
þeim sem eru að baksa við að
skrifa íslensku, ekki síst náttúru-
fræðingum; í öðru bindi eru bréf
sem stundum eru súrrealískt
vinaflipp, stundum undirdánugar
sníkjur til fræðistarfa, stundum
raunalegur vitnisburður um fá-
tækt og stolt og „bringsmala-
skottuna“, og síðan eru ferðadag-
bækur ritaðar á dönsku, minnis-
punktar um náttúru landsins og
hefur Haukur Hannesson þýtt
þær; þriðja bindi geymir skrif um
náttúrufræði og fjórða bindið er
helgað skýringum og fílólógísk-
um greinargerðum og alls kyns
ítarefni. Það bindi er sýnu mest. í
því er auk skýringa við ljóð og
annan texta að finna framúrskar-
andi ritgerðir eftir þá prófessora
Arnþór Garðarsson og Sigurð
Steinþórsson um náttúrufræðing-
inn Jónas Hallgrímsson sem hér
fær þann sess sem honum ber í
sögu íslenskra vísinda, Þorgeir
Þorgeirsson læknir skrifar um
banamein Jónasar sem var keðju-
verkandi samspil blóðeitrunar,
lungnabólgu, dreps í fæti og
ígerðar í brjóstholi, auk þess sem
brennivín kom þar við sögu; ævi
Jónasar er rakin í ártölum, um-
mæli samferðamanna og vottorð
eru birt og minningarljóð eftir
Grím Thomsen, Konráð Gísla-
son og Benedikt Gröndal um
skáldið - sjálfur hefði ég kippt
hinum ljómandi blysum og unað-
skæra ljóma fegurðar og ljóm-
andi blómum Gröndals út og sett
Snorra Hjartarson eða Jóhann
Sigurjónsson í staðinn - og loks
eru skrár yfir efni kassans.
Biöur ekki
aö heilsa
Þetta er tímabær útgáfa. Þótt
Matthías Þórðarson hafi unnið
mikið starf með heildarútgáfu
Guðmundur
Andri
Thorsson
sinni á verkum Jónasar hafa við-
horf manna til texta skálda breyst
síðan þá, virðing fyrir frumtexta
er afdráttarlausari, kröfur um ná-
kvæmni í stafkrókafræðum hafa
aukist, sem og tækni í þeim efn-
um, auk þess sem menn á borð
við Ólaf Halldórsson handrita-
fræðing og Hannes Pétursson
skáld hafa lagt mikinn skerf til
Jónasarfræða á umliðnum árum.
Þegar Jónas féll frá árið 1845
hafði hann birt allmörg kvæða
sinna í Fjölni, en mörg voru
óbirt. Tveimur árum síðar kom
svo út safn kvæða hans í útgáfu
félaga hans í Fjölni, Konráðs
Gíslasonar og Brynjólfs Péturs-
sonar. Vandi seinni tíma manna
er sá að oft er nokkur munur á
einstökum ljóðum í útgáfu þeirra
Konráðs og Brynjólfs og svo aft-
ur í eiginhandarritum þeim sem
til eru frá hendi Jónasar og
reyndar einnig prentunum í
Fjölni, og eykst vandinn við það
að Jónas hafði þann leiða sið
skálda að vera sífellt að krabba
eitthvað í handrit sín. Nú er
tvennt til: annað hvort höfðu þeir
Konráð og Brynjólfur aðgang að
„endanlegum" gerðum ljóðanna
eins og Jónas gekk frá þeim og
förguðu þeim síðan af einhverj-
um hvötum - eða þá að þeir sáu
ástæðu til að snurfusa hér og
hvar, laga ljóðin, fegra þau og
prýkka, breyta þegjandi og
hljóðalaust „yðar“ í „ykkar“,
,^clári“ í „fáki“, „mikli“ í „vitri“
og svo framvegis. Það verður
reyndar að telja sennilegra, það
er í anda þeirra nána samstarfs og
fóstbræðralags, til er sýnishorn á
lagfæringum Konráðs á sögu-
þætti eftir Jónas, og raunar aldrei
að vita hversu drjúgan þátt Kon-
ráð átti í ljóðunum - að minnsta
kosti er vert að benda á hversu
mjög kveðskapur Jónasar tekur
að blómstra þegar til Kaup-
mannahafnar kemur og þeir fara
að bralla saman og ekki má
gleyma því að það var Konráð
sem samdi erindið „Landið er
fagurt og frítt...“ o.s.frv. og lét
sem sig hefði dreymt og skamm-
aði síðan Jónas í bréfi fyrir að
yrkja „utan um þennan skít, mér
til skammar en sjálfum þér til
sæmdar.“
Þessar breytingar Konráðs eru
svo gagngerar að það verður að
taka afstöðu til þeirra, annað-
hvort verður að fallast á rétt hans
til þeirra, eður ei. Matthías Þórð-
arson gerir ýmist í sinni útgáfu,
að hverfa aftur til eiginhandarrita
Jónasar eða að halda breytingun-
um, hann grautar þessu saman og
ekki bætir úr skák að nokkuð er
um prentvillur hjá honum, sem
hafa gengið aftur-í seinni útgáf-
um. Það var því löngu kominn
tími til að íslenskir fræðimenn
rækju af sér slyðruorðið og kæmu
skikk á útgáfumál Jónasar. Það
hefur nú gerst og íslensk fræði eru
auðugri fyrir vikið - nú er ekki
lengur hægt að líta svo á að
skáldið Jónas biðji að heilsa
gegnum Konráð, Brynjólf og
Matthías, hann er sjálfur mættur.
Ljúflingurinn
Að fara að bera lof á kvæði
Jónasar finnst manni dálítið eins
og að hrósa því hvernig sólin sest
á kvöldin eða blómin titra í gol-
unni. Þau eru. í þeim lúrir sá
hverfuli veruleiki sem menn
nefna fegurð. Enda var það
löngum svo fram eftir öld að þeg-
ar fræðimenn fóru að skrifa um
þennan kveðskap, glutruðu þeir
niður öllum sínum fræðum, allri
skólun og allri ögun í framsetn-
ingu og upphófu geðshræringar-
skrif um bernsku sína og hvað
það hefði verið fallegt á vorin í
sveitinni heima og hvernig þeim
varð innanbrjósts þegar þeir lásu
fyrst Jónas. Þetta urðu örvilnaðar
játningar. Það var einhvern veg-
inn ekki eins og væri verið að tala
um skáld af holdi og blóði og
hvað þá heldur manninn sem séra
Björn Þorvaldsson kallar í bréfi
árið 1842 „hryggilegan viðbjóð“
og „mann sem enginn þolir að
vera nálægt". Það var miklu held-
ur eins og menn væru að tala um
nokkurs konar álf, og er þá ekki
átt við þessa nýtísku gnóma eða
hvað þeir heita þarna í Hafnar-
firðinum, heldur þann huldu-
mann úr þjóðtrúnni sem kvað
ljúflingslög sín á glugga eða úr
steini og seyddi til sín stúlkurnar.
Þegar maður veltir því fyrir sér
hvers vegna Jónas hefur þessi
áhrif á okkur reynist örðugt að
fanga það - við eigum skáld sem
ortu kliðmjúkar, voru hagmælt-
ari, áttu auðveldar með að yrkja,
samt virðist enginn yrkja sjálf-
sagðari ljóð - við eigum skáld
sem áttu margbrotnari hugsanir,
skýrari hugsanir, lögðust dýpra í
mannlegt hlutskipti - en við
eigum ekkert skáld fyrr og síðar
sem orti jafn rétt, valdi orðin jafn
frábærlega og frumlega, var jafn
óbundinn af söng allra hinna.
Skopstælingar Jónasar á fimbul-
fambi rímnaskálda, ritdómur
hans um Sigurð Breiðfjörð, val
hans á háttum og ströng bygging-
in á ljóðum hans - allt þetta vitn-
ar um að hann var meðvitaðra og
vandvirkara skáld en önnur í
kringum hann. Náðargáfa Jónas-
ar var sú að hann gat látið lítil-
sigldustu orð glitra skært vegna
þess að þau voru nákvæmlega á
þeim stað þar sem þau gátu glitr-
að, hann gat smíðað orð sem voru
eins og þau heiöu alltaf verið til,
hann reyndi á þanþol íslensk-
unnar, eins og stundum er sagt
um góðskáld, en hann gerði það
með því að nota algengustu orð-
in. Hann þurfti aldrei að skeyta
„fimbul-“ eða „jörmun-“ eða
„regin-“ fyrir framan þau til að ljá
þeim þunga, hann setti þau ein-
faldlega í rétt umhverfi.
En það er fleira sem skiptir
máli. Þegar maður les þá syrpu
sem geymir kveðskap frá 1826 til
1832, æskuljóðin, verður manni
það stundum fyrir að segja
humm. Þessi ljóð hafa á sér
lærðan svip, eru sveipuð fornum
háttum, fornum og fyrndum orð-

um, heldur upphafin og hátíðleg
- þau eru stirðleg og ögn hikandi,
enda einkennast þau mjög af
ávarpandi spurningum sem virð-
ast dálítið marklausar og eigin-
lega bara vandræðalegar byrjan-
ir: „Hví svo þrungin þú/ þungu
drepur/ höfði moldu mót?“
(Batteríski syndarinn) - „Hví
svo þrúðgu þú/ þokuhlassi/
súldarnorn/ um sveitir ekur?“
(Dalabóndinn í óþurrknum) -
„Hví grátið þér/ þanns í gröf
hvílir,/ ungan elskuson?“ (Ad
matrem orbatam) - „Hvurt ertu
hnigin/ af hifinstöðvum/ gull-
hærði röðull!" (Begyndelsen af
Ossians Carricthura), og svo
framvegis. Honum tekst í þessari
syrpu best upp þegar hann yrkir
um kvenfólk (La belle og Sökn-
uður) eða um vináttuna (Ad am-
icum). En það sem mesta eftir-
tekt vekur við þessa syrpu er að
þar er ekki að finna eitt einasta
ættjarðarkvæði, það er engu lík-
ara en að hann eigi á þessum
árum í vandræðum með að finna
skáldgáfunni farveg, finna yrkis-
efni og þá um leið réttan tón. Það
er naumast tilviljun að næsta
syrpa sem geymir hvert snilldar-
kvæðið eftir annað, hefst á hinum
kynngimagnaða leiðara Fjölnis,
ísland. Nú er pólitíkin komin í
spilið, hugsjónir farnar að kynda
undir skáldskapnum, það er eins
og skáldskapurinn lifni vegna
þess blátt áfram að hann hefur
ærið að yrkja um, og má þetta
vera þeim bókmenntafræðingum
umhugsunarefni sem lítt vilja
huga að tengslum bókmennta og
ytri þátta, heldur einblína á innra
samhengi hinna ýmsu texta.
Tvímæli
Eitthvað kann að orka tvímæl-
is. Helst það að engin grein er í
kassanum um skáldið Jónas í
svipuðum dúr og greinar þeirra
Sigurðar og Arnþórs um náttúru-
fræðinginn, þar sem hugmyndir
hans eru settar í alþjóðlegt sam-
hengi og útskýrt hvaðan hann
hafði þær. Það hefði verið vel við
hæfi að einhver bókmenntafræð-
ingur hefði reynt í eitt skipti fyrir
öll að meta klisjuna um rómantík
Jónasar, segja deili á helstu
áhrifavöldum og hans íslenska
umhverfi. Að vísu má segja að
þetta sé að nokkru gert í skýring-
um við einstök ljóð, þar sem það
á við, en heilleg ritgerð hefði ver-
ið betri. Um skýringar er það að
segja að þær eru misjafnlega
rækilegar - þær eru mestar við
ljóðin, en þegar að bréfunum
kemur er þeim „stillt í hóf“ eins
og segir þegar þeim er fylgt úr
hlaði og vísað til mannanafna-
skrár, án þess að maður verði var
við rökstuðning fyrir því ráðslagi.
Einkum hefði ég gjarnan viljað fá
að vita deili á Regínu þeirri Rist
sem Jónas lofsyngur fótinn á í
bréfi til Brynjólfs Péturssonar -
„hún er með húfu og uppi í Þing-
holti, en guð almáttugur hefur
samt skapað fótinn!“ stendur þar
og virðist mér íhugunarefni hvort
hér sé ekki kominn „engill með
húfu“, eða fyrirmyndin að hon-
um. Ljóðaskýringarnar eru
prýðilegar, tæpt er á túlkunar-
möguleikum hér og hvar án þess
að verið sé að reka þá ofan í kok á
manni, en fyrir kemur að þær
hefðu mátt vera djarflegri - ég
saknaði til dæmis túlkunar á hin-
um stórskrýtna bálki Annes og
eyjar, þar sem Jónas virðist af-
neita og skopast að öllu sem hon-
um var kærast. Ég saknaði þess
líka að sjá hvergi vitnað í skrif
okkar besta bókmenntafræðings,
Halldórs Laxness, um Jónas, og
svo maður haldi áfram að amast,
þá var formáli ritstjóra ekki ýkja
fjörlega skrifaður. Ekki vil ég að
ráði blanda mér í deilur þeirra
Helga Hálfdanarsonar og Hauks
Hannessonar í Morgunblaðinu
um það hvort standi orðið „al-
rnúginn" eða „alaugum" í ljé
inu. „Ég veit það eitt að enginn
átti“, en mér finnst að ritstjórar
hefðu átt að geta tilgátu Helga í
skýringum, þó ég hallist sjálfur
að því að ekki sé um að ræða
brodd yfir fyrra u-i, eins og Helga
sýnist, heldur sé þetta blekklessa
sem tilheyri mislukkuðu þ-i í efri
línu.
Harmsaga Jónasar Hallgríms-
sonar er harmsaga íslenska at-
gervismannsins í samfélagi sem
tignar brjóstvit úmfram þekk-
ingu, hefur fúskið í hávegum,
hirðir ekki um fræði og hefur að
leiðarljósi hið ömurlega orðtak
um að bókvitið verði ekki í
askana látið. Þessi útgáfa dregur
fram samhengi í lífsstarfi hans,
við komumst í kynni við vísinda-
manninn, stjórnmálamanninn,
félagsmálafrömuðinn, hugsuðinn
og skáldið. Hér eftir verður erfitt
að afgreiða hann sem rómantísk-
an fylliraft sem orti um fallega
hluti.
Föstudagur 25. ágúst 1989 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11