Þjóðviljinn - 25.08.1989, Page 20

SIGURÐUR A.
MAGNÚSSON
MENNING
Um rangmæli
og rassbögur
Ein af ömurlegum afleiðingum
fjölmiðlafársins, sem dundi yfir
þjóðina fyrir þremur árum, hefur
verið hömlulaus ásókn mjög mis-
jafnlega menntaðs og máli farins
fólks í störf hjá fjölmiðlum, bæði
nýjum og gömlum. Ekki er mér
kunnugt um, hvaða kröfur eru
gerðar til þeirra sem ráðnir eru til
slíkra starfa, en þær geta varla
verið sérlega strangar, ef dæma
má af frammistöðunni.
Það sem fyrst stingur í augu og
sker í eyru er meðferð móður-
málsins. Má heita viðburður ef
fréttamenn ljósvakafjölmiðlanna
komast klakklaust frá sinni dag-
legu framreiðslu, og dagblöðin
krökta í hverskyns hortittum,
ambögum og málvillum. Sumt af
því er tekið til meðferðar í þættin-
um „Daglegt mál“, en hann er
ekki fluttur nema tvisvar í viku og
annar því hvergi nærri að gera svo
viðamiklu máli viðhlítandi skil.
Ef vel ætti að vera, þyrfti þáttur-
inn að vera daglegur liður í
dagskránni, ekki síst með hlið-
sjón af því, að efnt hefur verið til
opinberrar herferðar til varnar og
eflingar móðurmálinu. Vægast
sagt var það einkennileg ráðstöf-
un hjá forráðamönnum Ríkisút-
varpsins að grisja þættina á sama
tíma og meðferð tungunnar fór
síhrakandi.
Nú er svo komið, að ekki verð-
ur lengur unað við velviljaðar yf-
irlýsingar á hátíðum og tylli-
dögum, heldur er þörf á rót-
tækum og raunhæfum aðgerðum.
Skólarnir verða vitaskuld að taka
á honum stóra sínum í þessum
efnum, en fyrst og fremst verður
að stefna að því að fjölmiðlafólk
hafi móðurmálið á valdi sínu,
þareð á því veltur flestum öðrum
fremur hver framtíðarþróunin
verður. Gera verður þá skilyrðis-
lausu kröfu, að þeir sem ráðast til
fastra starfa eða þáttagerðar hjá
fjölmiðlum hafi full tök á ís-
ienskri tungu. Annað er undan-
sláttur og uppgjöf.
Annar áberandi þáttur í fari
fjölmiðlafólks á seinni árum er
þekkingarleysi. Þetta á fyrst og
fremst við um þá sem taka að sér
ýmsa þætti í útvarpi og sjónvarpi,
en vill líka brenna við hjá frétta-
mönnum almennt. Af tilviljun sá
ég nýverið tvo þætti sem ganga
undir nafninu „Réttan á röng-
unni“. í þeim fyrri komu við sögu
nöfn á grískum goðsagnapersón-
um. Alltíeinu birtist einsog skoll-
inn úr sauðarleggnum nafnið
Herkúles, sem hvergi er til í
grískum goðsögnum, en er aftur-
ámóti latneska og enska nafnið á
grísku goðsagnahetjunni Herak-
lesi, á sama hátt og Ulysses er
latneska og enska nafnið á Ódys -
seifí.Það vitnar bæði um fáfræði
og ískyggileg áhrif enskrar tungu
þegar hausavíxl af þessu tagi eiga
sér stað. í þættinum á laugardag-
inn komu við sögu nöfn innlendra
og erlendra myndlistarmanna.
Meðal þeirra voru heimskunn
nöfn á borð við Titian og Mondri-
an,sem voru rétt stafsett á töfl-
unni, en stjórnanda þáttarins
var fyrirmunað að lesa þau og
sagði í tvígang Títanían og aftur í
tvígang Mondírían. Var lýðum
ljóst að blessuð konan þekkti
hvorugt nafnanna!
Fyrir nokkrum árum var efnt
til Ölympíuskákmóts í borginni
Þessalóníku í Norður-
Grikklandi. Ekki gátu nema fáir
fjölmiðlar farið rétt með nafn
þessarar þekktu borgar, og eru
þó tvö bréf Páls postula í Nýja
testamentinu við hana kennd.
Hinir nefndu hana Saloniki eða
Salonika, sem eru enskar afbak-
anir á nafninu. Ríkissjónvarpið
hafði svo mikið við að láta gera
kort af Grikklandi og teikna inná
það borgina Ólympíu, sem mótið
var kennt við. En þá tókst ekki
betur til en svo, að Ólympía var
teiknuð inná kortið þarsem fjall-
ið Ólympos stendur, skammt frá
Þessalóníku, en Ólympía er sem
kunnugt er í hinum enda Grikk-
lands, syðst á Pelopsskaga. í ein-
feldni minni hringdi ég í frétta-
stofu sjónvarps og fór þess á leit,
að þessi hlálegu mistök yrðu
leiðrétt í seinni fréttatíma,en því
var náttúrlega ekki sinnt - vænt-
anlega í þeirri vissu að þorri
landsmanna væri svo illa upplýst-
ur að hann gerði sér enga grein
fyrir mistökunum, en hinir máttu
eiga sína vitneskju fyrir sig!
Önnur hvimleið mistök, sem
hvarvetna má sjá (m.a. í nafni
leiklistarklúbbs Menntaskólans
við Sund), eru þau að nefna
leiklistargyðjuna Thalíu eða
jafnvel Talíu, þó hún hafi frá
öndverðu heitið Þalía. Grikkir
búa nefnilega svo vel að eiga bók-
stafinn „þ“ alveg einsog við, og
þessvegna er útí hött að nota
enskan eða norrænan rithátt á
grískum nöfnum. Tónskáldið ást-
sæla heitir því Þeódórakis, en
ekki Theodorakis eins og oft sést
á prenti hérlendis.
Eitt enn hlálegt dæmi er rit-
háttur nafnsins Jesús, sem í þol-
falli, þágufalli og eignarfalli er
Jesú. En einsog sjá mátti í síðasta
Helgarblaði og heyra má þrásinn-
is í útvárpi og sjónvarpi, er farið
að nota orðmyndina Jesú í nefni-
falli (og jafnvel Jesús í eignar-
falli), sem vitnar um ótrúlega fá-
fræði varðandi einn af hyrningar-
steinum menningarinnar sem við
lifum og hrærumst í.
Tvö landfræðiheiti koma mér
jafnan skringilega fyrir sjónir
þegar ég sé þau á prenti. Annað
þeirra er Malasía og haft um land
það sem Malajar byggja og heitir
vitanlega Malajsía, ef fréttamenn
gæfu sér tíma til að hugsa málið,
og þá helst rökrétt. Hitt heitið er
Karabíska hafið og kemur víða
fyrir, í fréttum auglýsingabæk-
lingum og jafnvel þýddum ljóð-
um. En þetta blessað haf er bara
hvergi til, hvorki á landabréfum
né á hnattkúlunni. Afturámóti er
til haf útifyrir ströndum Mið-
Amríku og nefnist Karíbahaf,
kennt við þjóðflokk indíána sem
byggir eyju á því hafi og heitir
Karíbar. Hvernig hægt er að fá
„Karabíska hafið“ útúr Karíba-
hafi er óráðinn leyndardómur.
Vilji menn endilega mynda lýs-
ingarorð úr Karíbum, hlýtur það
að verða „karíbskur“. Hitt liggur
í augum uppi, að ekki er ævinlega
hægt að mynda lýsingarorð úr
landfræðiheitum einsog tildæmis
Kyrrahafi eða Atlantshafi, og
verður þá að notast við umorðun,
svosem „eyjar á Karíbahafi“ í
staðinn fyrir málleysuna „karab-
ískar eyjar“.
Vera má að meira eða minna
málhöltu fjölmiðlafólki þyki
þessar aðfinnslur fjarri öllu lagi
og ekki þess verðar að teknar séu
í fullri alvöru, en ég þykist mega
slá því föstu, að þegar farið er að
slá af kröfum um málvöndun,
þekkingu á málefnum sem um er
fjallað og verkkunnáttu, þá er
ekki langt yfrí fjólugarðinn þar-
sem málleysur, rangmæli og rass-
bögur vaxa einsog villigróður-
Fái hann að dafna í friði, „hvað er
þá orðið okkart starf í sex hundr-
uð sumur?"
Spáð í spilin
Besti vinur Ijóðsins á Hótel Borg:
Fangakapall eftir Valgeir Skagfjörð.
Leikstjóri: Valgeir Skagfjörð.
Leikendur: Hanna María Karlsdótt-
ir, Steinn Armann Magnússon, Viðar
Eggertsson.
í fyrrakvöld stóð Besti vinur
ljóðsins fyrir leiklestri á nýju
leikriti eftir Valgeir Skagfjörð.
Höfundurinn skrifar stuttan pistil
í leikskrá og gerir þar nokkra
grein fyrir eðli þessa fyrirbæris
þegar leikarar standa á sviðinu
með bók við hönd og flytja text-
ann, lesa upphátt með tilþrifum,
nánast einsog þeir séu á æfingu,
ekki enn lausir við bókina og
þreifi sig áfram með hlutverkið,
kanni vaðið fyrir neðan sig.
Það er rétt hjá Valgeiri að mikil
lyftistöng gæti það orðið fjölda
höfunda ef leikrit nytu þessa
tækifæris að skýrast fyrir leikur-
um, leikhöfundi, leikhúsfólki og
áhugasömum áhorfendum.
Sannanlega hafa mörg leikverk
fallið í gleymsku fyrir þær sakir
einar að þau komust ekki fyrir
almenningssjónir, ófáir höfundar
misst þetta tækifæri sem þeim
réttilega bar. Qg víst hlýtur það
að vera verkefni leikhúsanna í
landinu að styrkja höfunda og
eins innviði leikmenningar okkar
með slíkum uppákomum.
Það er því þarft og hollt uppá-
tæki hjá Hrafni Jökulssyni og Kó
að snúa sér að leiksýningum með
þessum hætti, því víst var flutnin-
gurinn á miðvikudag kominn
sýnu lengra en venjulegur
leiklestur og farinn að taka á sig
sýningarsnið.
Valgeir einbeitir sér í þessu
leikriti að þeim sem standa lágt á
strái. Fólki sem situr neðst í
mannvirðingarstiganum og
kemst ekki hærra.
Menningarleg og stéttarleg
staða þess er vonlaus. Það lifir á
opinberu framfæri og afbrotum.
Það eygir hvergi undankomuleið
og lifir mest í sáru volæði sjálfs-
meðaumkunar og beiskra
drautna. Þetta er þaulkannað
land af fjölda ágætra höfunda
víða um álfur, nægir að nefna risa
natúralismans, Gorkí og O’Neill,
og minni spámenn sem hafa þrætt
þeirra slóð. Hér líkt og þar er
sumpart verið að gæla við hrjúfan
lífsmáta, tætt siðferði og gróft
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
orðbragð. Og í borgaralegu sam-
hengi leiklistar okkar aldar er
slíkt efni fróun samúðar og sjálf-
birgingsháttar - hvernig dreggjar
samfélagsins hafa það. Tilraunir
til að rita leikrit um þessháttar
samfélagskima eru þekktar úr
okkar eigin leikritun og nægir að
nefna Jökul og verk hans því til
sönnunar.
Hvernig tekst þá Valgeiri til í
þetta skiptið? Hann hefur áður
sótt á þessi mið og þau virðast
liggja honum nærri. í fljótu
bragði virðist verk hans fyrst og
fremst skorta undirbyggingu, hér
á ferðinni fafla sem er býsna ein-
föld og næsta fyrirsegjanleg.
Ekkert kemur á óvart. Textinn
sem hann leggur leikurunum í
munn er lipur, dálítið fljóta-
skriftalegur enda virðist Valgeir
eiga mjög auðvelt með að skrifa,
sem er ekki lítill kostur fyrir ung-
an höfund. Hann verður bara að
undirbyggja verkin betur, skapa
persónunum dýpri forsendur,
fjölga þráðum í forsögu þeirra,
því ekki verður séð af texta hans
að samþjöppun eigi við hann sem
höfund.
Annað atriði sem gott væri að
hyggja að, þótt þar trúi ég
leikstjórinn hafi náð yfirtökum á
höfundinum: stóran kafla af
drungalegu leikriti sínu sviðsetti
Valgeir á miðvikudagskvöld sem
gamanleik, leikendur teygðu sig í
þá áttina í heldur grófum leik sem
var þó prýðilega unninn miðað
við efni og aðstæður. Þessi kaldr-
anatilhneiging er orðin nokkuð
áberandi í sýningum á verkum ís-
lenskra höfunda og skilar sér í
trekktum hlátursviðbrögðum
áhorfenda, rétt eins og allir skýli
sér bak við dömu duluna og sú
samúð sem oft liggur að baki
höfundarverkinu skuli fyrir alla
muni ekki skila sér. Blítt skal
hverfa á bak við strítt hvað sem
það kostar. Þetta viðhorf er skað-
legt og blindar áhorfandann þeg-
ar til lengdar lætur gegn ríkri til-
hneigingu sem hann þarf vissu-
lega að bjóta í leikhúsi - tilfinn-
ingasemi.
Lok Hundadaga ‘89
Síðustu sýningar í
íslensku óperunni um
helgina. Lokatónleik
ar á höfuðdag
Nú líður að lokum Hundadaga
‘89; listahátíðar Tónlistarfélags
Kristskirkju, Alþýðuleikhússins
og Listasafns Sigurjóns Ólafs-
sonar. Vonandi þykir skipuleggj-
endum hátíðin hafa tekist nægi-
lega vel til þess að hætta á aðra
slíka, en hugmyndin var að gera
hátíðina að árvissum viðburði, -
„þó með auknum áherslum ann-
aðhvert ár“, eins og segir í dag-
skrá hátíðarinnar.
í kvöld verður síðasta sýningin
á óperu Karólínu Eiríksdóttur,
Mann hef ég séð, í íslensku óper-
unni. Síðustu sýningar Alþýðu-
leikhússins á Macbeth verða í
Óperunni á laugardags og sunnu-
dagskvöld. Leikritið er í nýrri
þýðingu Sverris Hólmarssonar
sem er nú komin út á bók hjá
bókaforlaginu Iðunni.
íslensku tónleikarnir, sem
féllu niður á miðvikudaginn var,
verða í Óperunni á mánudagsk-
völdið. Þá flytja Manuela Wiesl-
er, Einar Jóhannesson og Þor-
steinn Gauti Sigurðsson tónlist
eftir Atla Heimi Sveinsson,
Hjálmar H. Ragnarsson, Karó-
línu Eiríksdóttur og Leif Þórar-
insson.
Lokatónleikar Hundadaga
verða síðan í Óperunni á höfuð-
dag, þriðjudaginn 29. ágúst. Hát-
íðarhljómsveit Hundadaga leikur
þar verk eftir Boulez, Schönberg,
Satie, Grisey og Þorkel Sigur-
bjömsson undir stjóm Pascals
Verrot og Hákonar Leifssonar.
Einleikari á tónleikunum verður
Manuelá Wiesler, en hljóm-
sveitina skipa hljóðfæraleikarar
sem margir hverjir starfa eða eru
við nám erlendis og em sérstak-
lega komnir til landsins til að
leika með hljómsveitinni. LG
Sú seinni af tveimur sýningum á Mann hef ég séð verður í Ópemnni í
kvöld. Ingegerd Nilsson í hlutverki sínu.
Mynd - Kristinn.
ísland í Merian
Ágústhefti hins þekkta þýska
tímarits Merian er helgað íslandi,
en nú eru liðin sautján ár síðan
tímaritið fjallaði um Island. Mer-
ian kemur mánaðarlega og fjallar
sérhvert tölublað þess um ákveð-
ið landsvæði.
í tímaritinu em greinar eftir
ýmsa íslendinga, m.a. forseta ís-
lands Vigdísi Finnbogadóttur, og
nefnist greinin í lauslegri þýðingu
„Tungan er líflína okkar“.
Sigurður A. Magnússon skrifar
um íslenska hestinn. Thor Vil-
hjálmsson fjallar um íslendingas-
ögurnar, gullaldarbókmenntir ís-
lendinga. Þorgeir Þorgeirsson
birtir smásögu sína Heilaspuni og
Elísabet Þorgeirsdóttir fjallar um
Vestfirði.
Auk verka íslensku höfu-
ndanna er fjallað um allt milli
himins og jarðar á íslandi, Hall-
dór Laxness, hringveginn, höfu-
ðborgina, fiskinn og þannig
mætti lengi telja. Þá prýðir tíma-
ritið fjöldinn allur af mjög fal-
legum litmyndum.
20 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ