Þjóðviljinn - 22.09.1989, Blaðsíða 11

Þegar maður fæst við að hug-
leiða rök tilverunnar pikkandi fyrir
framan skjáinn, finnst honum
gjarnan að sú iðja sé því líkust að
tala við sjálfan sig sub specie
aeternitatis, og þá á hann frekar
von á því að mæta Þorgeirsbola
en fá einhver viðbrögð við skrif-
unum. Þó kemur það fyrir, og
núna síðast gerðist það fyrir
þremur vikum að hörð mótmæli
bárust hvaðanæva, jafnt ofan úr
Breiðholti sem utan af lands-
byggðinni, vegna þess að sú
spurning hafði verið borin upp
hvers vegna unglingar væru svo
heimskir. Luku menn upp einum
rómi um það, að þetta væri hin
mesta fjarstæða, - þvert á móti
væru unglingar oft á tíðum mun
skarpari og glöggskyggnari en
margir fullorðnir menn. Þeir
hefðu svo næman skilning á
stundlegum straumum mannlífs-
ins að í bráðlæti sínu væru þeir
gjarnan langt á undan samtím -
anum.Því væri það engin furða,
þótt sagan bæri oft skýrt vitni um
að þeir hefðu haft rétt fyrir sér í
viðskiptum sínum við samfélag
öldunganna, þrátt fyrir ofstopa-
fullan uppreisnaranda, ogkann-
ske einmitt vegna hans,- þeir
hefðu jafnvel haft þeim mun rétt-
ara fyrir sér sem uppreisnarand-
inn var meiri. Og þá lá beint við að
vitna í orð þjóðskáldsins, svona
rétt eins og unglingur myndi
kannske hafa þau yfir ef hann
legði slíkan samsetning yfirleitt á
minnið:
kynslóð
„Ef æskan vill rétta þér
urrandi hund,
þá er hún á framfaravegi.“
Ég varð svo áttavilltur af þess-
um gagnrýnisorðum, að ég sló á
þráðinn til kunningja míns sem er
öðrum meiri lífsspekúlant, og bar
þau undir hann: Skyldi það vera
rétt að heimska unglinganna sé
ímyndun okkar og stafi af því að
þeir séu á undan okkar tíma,
kannske þegar komnir á 21. öld-
ina?
Það heyrðist mikill hlátur í sím-
anum. „Klukka sem flýtir sér
sýnir oss einnig það sem koma
skal, og ætti hún þá ekki sam-
kvæmt þessu að hafa rétt fyrir
sér?“ sagði lífsspekúlantinn. „En
því má ekki gleyma að þetta er
dálítið skilgreiningaratriði, því
hvort skyldi vera betra að hafa
klukku sem stendur eða klukku
sem seinkar sér um eina mínútu á
sólarhring? Frá strangvísinda-
legu sjónarmiði liggur í augum
uppi að klukkan sem stendur er
mun nákvæmari, því hún er rétt
tvisvar á sólarhring, þar sem hin
er ekki rétt nema einu sinni á
hverjum sjö hundruð og tuttugu
döggum, eða er ekki svo?“ Og
spekúlantinn hló áfram. „En
kannske þarf að skoða fleiri vídd-
ir í þessu dæmi en tímavíddina
eina, og því ekki úr vegi að teikna
þrætueplið upp í þrívíðu rúmi.“
Meira fékk ég svo ekki upp úr
honum í þetta sinn.
En ég fór að velta málinu fyrir
mér frá þessu nýja sjónarmiði, og
þótt fræðikenningar af ýmsu tagi
dygðu skammt, kom þá sitthvað í
ljós. Mönnum hættir nefnilega til
að missa sjónir á þeirri staðreynd
- og þá einkum og sér í lagi ef þeir
hafa kafað djúpt í alls kyns
fræðum - að aldrei er hægt að
gera ráð fyrir því að lögmál, sem
eru allsráðandi víðast hvar á
byggðu bóli, gildi yfirleitt á fs-
landi, og því verður hugsunin að
fylgja öðrum mynstrum, ef menn
vilja rýna í margvísleg fyrirbæri á
þessu vindum skekna skeri. í
löndunum í kringum okkur, og
áreiðanlega miklu víðar, hefur
þjóðlífið um óralangt skeið mót-
ast af alls kyns stéttaandstæðum
og stéttabaráttu, þar sem stéttir
tala jafnvel ekki sama málið og
elda saman grátt silfur af því
meiri þvermóðsku, og hefur
þetta mikið verið rannsakað og
margt um það skrifað. Hvort sem
það er rétt eða ekki að stéttabar-
áttan sé það afl sem knýi áfram
framvindu sögunnar, hafa þessar
rannsóknir mjög orðið til að auka
skilning vorn á samfélaginu. En
þegar komið er upp á skerið er
hætta á því að þær flækist meira
fyrir en hitt, ef fræðimenn og aðr-
ir ætla að reyna að staðsetja
helstu mótsagnir þjóðlífsins. Hér
hafa önnur átök verið djúpstæð-
ari um skeið en stéttabaráttan, en
það er það sem kalla mætti „kyn-
slóðabaráttan".
Á íslandi eru vitanlega til stétt-
ir manna, sem eiga fjármagn og
fyrirtæki og láta aðra vinna fyrir
sig með góðum hagnaði, en í
þjóðfélagskerfinu skiptir það enn
meira máli, að upp reis kynslóð
sem uppgötvaði þann nýja sann-
leik að þótt hlutabréf væri betra
meðal til að auðgast en kúbein,
eins og kapítalistar vissu, gat
samt annað verið ennþá betra en
þetta hvort tveggja, en það voru
bankabækur og sjóðir, - sem ein-
hverjir aðrir áttu. Og þá jafn-
framt þann sannleik, sem hægt
var að leiða beint af fyrri upp-
götvuninni, að þótt meiri ábóta-
von væri í því að ráða mann í
vinnu en ráða hann af dögum, var
samt enn betra að fá hann til að
spara og leggja fé til hliðar. Á
sama hátt og það þurfti á sínum
tíma að hanna nýtt kerfi fyrir
hlutabréfin,sem sé kapítalism-
ann, þurfti síðan að skapa ann-
að hagkerfi og þróaðra til að unnt
væri að beita þessum nýju tækj-
um til auðgunar. Gætu menn
kallað það „verðbólgubú-
skapinn" meðan ekki finnst neitt
annað orð og liprara, en þegar
það var komið í gagnið byggðist
það á því að við hliðina á því sem
áður var kallað fjármagnseignir
var búin til ný tegund af eignum,
sem var eins konar neikvæð hlið
kerfisins, rétt eins og andefni er
, til við hliðina á efni í alheiminum,
- en það voru skuldirnar. Síðan
var búið þannig um hnútana, að
skuldirnar urðu afl þeirra hluta
sem menn vildu gera, en þær uxu
þessari kynslóð ekki yfir höfuð,
því að jákvæða og neikvæða hlið-
in, fjármagnseignir og skuldir,
voru látnar eyðast upp samtímis,
eins og andefni eyðir efni í al-
heiminum, ef það kemst á annað
borð í snertingu við það.
Á þennan hátt rak kynslóðin
fyrirtæki, byggði yfir sig hallir og
lifði í vellystingum, með því að
hirða sparifé foreldranna og síð-
an afkvæmanna. Þetta kerfi var
óneitanlega eitt hið fullkomn-
asta, sem upp hefur verið fundið:
kúbein hefur vitanlega þann
meinlega ókost að á því sjást
fingraför,og hlutabréf verða menn
að geyma í sinni eigin skúffu eða
bankahólfi, þannig að verkfærið
verður jafnan rakið til þeirra sem
á því hagnast. Bankabókin liggur
hins vegar niðri í skúffu hjá þeim
sem stendur með sparnaði sínum
undir þessu kerfi og hann er sá
eini sem setur fingraför sín á
hana: sá sem lætur kerfið vinna
fyrir sig og hirðir gróðann kemur
hins vegar aldrei nálægt henni og
er stikkfrí.
Eins og önnur hagkerfi þurfti
þessi „verðbólgubúskapur" að
hafa einhvern hugmyndafræði-
legan bakhjarl og réttlætingu,
sem forsprakkar hans, þessi sér-
staka kynslóð, gat stutt sig við og
beitt fyrir sig, en vegna eðlis kerf-
isins gat hann ekki túlkað það
nema með einhverjum öfugum
formerkjum. Og kynslóðin fann
þennan bakhjarl, þar sem kann-
ske var síst við því að búast: í
hinni fornu sveitamenningu:
Þetta var nefnilega síðasta kyn-
slóð borgarbúa, sem hafði ein-
hver bein tengsl við sveitirnar, og
ekki síst af því að sá arfur var
yngri borgarbúum framandi og
orðinn þeim eins og lokuð bók,
beitti hún honum óspart fyrir sig,
einkum í byrjun meðan kerfið var
að komast á. Hef ég hugljúfar
endurminningar um athafna-
mennina, sem gættu þess vendi-
lega að skulda sem mest og borga
aldrei krónu fyrr en húsið var
komið undir hamarinn, en lásu á
meðan sveitasögur og sungu ætt-
jarðarljóð um blómin og vorið
með tárin í augunum, og prédik-
uðu svo af ákefð og
sannfæringarkrafti dyggðir
sveitalífsins, - vinnusemi, ráð-
deild og sparsemi. „Það er þeirra
vegna að ég hef komist svona
langt,“ sögðu þeir og borðuðu
kalda kjötsúpu, af því að þeim
fannst það svo þjóðlegt. En þetta
var vitanlega alveg satt: það voru
bara hinir sem þurftu að hafa
þessar dyggðir svo að kerfið gæti
gengið.
Gegn þessum mönnum voru
unglingarnir í heiftúðugum upp-
reisnarham: þegar þessi eldri
kynslóð athafnamannanna um-
vafði sig í kvöldroða horfinnar
sveitarómantíkur og þakkaði
samt sínum eigin dugnaði fyrir að
hafa komist nógu langt frá henni,
sögðu unglingarnir „amma þín
hvað?“ og sungu útlenda slagara
með flámæltri rödd. Og þegar
eldri kynslóðin var farin að hafa
áhyggjur af því að sparifé annarra
hrykki ekki til að eyða hennar
eigin skuldum og prédikaði. fyrir
unglingunum „græddur er
geymdur eyrir“ (sem var náttúr-
lega alveg dagsatt, en ekki í þeirri
merkingu sem venjulega var í
orðin lögð), flýttu þeir sér að
eyða fénu hið fyrsta. Kerfið átti
eftir að breytast eftir breytilegum
hagsmunum kynslóðarinnar, en
uppreisnarhamur unglinganna
hélst samur og jafn. Þegar komið
var á skyldusparnaði, af því að
kynslóð athafnamannanna fór að
hafa sárar áhyggjur af því að ann-,
að sparifé væri þegar uppurið,
fundu þeir upp alls kyns kátleg
ráð til að sleppa undan honum.
Baráttan heldur reyndar stöðugt
áfram, þegar þessi kynslóð reynir
að hagræða kerfinu til að atleið-
ingar þess fari nú ekki að bitna á
henni sjálfri, en munurinn er þó
sá að nú eru það ekki lengur ung-
lingar sem eru í framvarða-
sveitinni, og er bardagastíllinn
því annar.
Þannig mætti kannske líkja
uppreisnaranda unglinganna í
þessu kynslóðastríði við andóf
leiguliða gegn aðalsmönnum á
sínum tíma. En þá vaknaði
spurningin: Voru unglingarnir á
móti ráðdeild og sparsemi af því
að þeir skildu svo greipilega vel
eðli kerfisins, eða kannske af ein-
hverjum allt öðrum ástæðum sem
hafa ekkert með skarpskyggni að
gera? f von um að fá einhverja
skýringu á þessu hringdi ég aftur í
lífsspekúlantinn.
„Er ekki líklegt, að þarna slái
ýmsu saman?“ sagði hann, „og
skyldu menn ekki geta risið upp á
móti kerfinu án þess að vera langt
á undan tímanum? Til þess þarf
naumast miklar gáfur, - það var
þá frekar eldri kynslóðin sem
sýndi skapandi gáfur í því að
finna upp þetta hugvitsamlega
kerfi... En heldurðu annars ekki
að margir unglingar væru hvort
sem er á móti ráðdeild og spar-
semi, hvernig sem kerfið væri?
Þessi kynslóðabarátta, sem þú
nefnir svo, stafar af sérstökum og
stundlegum aðstæðum, en bak
við hana og óháð henni er kann-
ske einhver önnur mótsögn".
„Ertu þá kannske að ýja að
heimskunni eftir allt sarnan?"
„Segja má að hér sé fyrst og
fremst um einhvers konar mun á
skynjun að ræða. Það er sem sé
eins og unglingar sjái allan heim-
inn í litum, sem eru svo sterkir að
þeir fá nánast ofbirtu, og því hafi
þeir litla yfirsýn og enga dýpt,
heldur dragist athyglin að litun-
um sem slíkum og reyndar mjög
ákveðnum blettum í allri dýrð-
inni. Getur þá eftirtektin orðið
býsna takmörkuð og hugsunin
líka, eða er þetta ekki það sem þú
varst að reyna að segja? Þegar
menn eldast er hins vegar eins og
þeir glati þessari skynjun - og
gleymi því jafnvel að þeir hafi
nokkurn tíma séð litina - en sjái
þá heiminn í svart-hvítu. Þeir
missa þannig, að því er virðist,
sjónar á einstökum atriðum en fá
í staðinn einhverja nýja heildar-
sýn. En er víst að þessi munur
hafi nokkuð með gáfur að gera?“
e.m.j.
HUGVEKJA
E.M.J
Föstudagur 22. september 1989 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11