Þjóðviljinn - 22.09.1989, Blaðsíða 21

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Föstudagur 22. september 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21
Drawing by Vladimir Nenashev
Sovétmenn uppgötva kosti verkfalla
Um sama leyti og það er brýnt fyrir okkur að verkföll séu óþörf og
úrelt uppgötva sovétmenn nauðsyn hefðbundinnar kjarabaráttu
Mörg tíöindi verða nýstárleg frá Sovétríkjunum einmitt vegna þess
að þau koma þaðan. Til dæmis fréttirnar af verkföllunum miklu sem
kolanámumenn háðu í sumar í nafni kjarabóta (sem ekki síst áttu að
koma fram í auknu vöruframboði) og svo af þeim verkföllum sem
rússneskir verkamenn hafa lýst yfir í lýðveldum eins og Eistlandi og
Moldavíu, til að mótmæla lögum um stöðu tungumáls heimamanna og
um kosningarétt, sem þeim finnst að skerði sinn rétt.
Hvorki leyfð
né bönnuð
Margir sem fylgjast með slík-
um tíðindum úr fjarlægð hafa
ekki gert sér grein fyrir því að
verkföll voru eiginlega hvorki
leyfð né bönnuð í sovéskri lög-
gjöf. Það var ekki gert ráð fyrir
þeim. Hitt vissu þeir, sem vita
vildu, að hver sá sem hvetti til
verkfalla þar í landi hefði (og var
þegar svo bar undir) umsvifalaust
verið handtekinn fyrir skemmd-
arverk eða eitthvað þessháttar.
En það var ekkert pláss fyrir
verkföll í umræðunni, vega þess
að samkvæmt opinberri kenn-
ingu var verkalýðurinn við völd í
landinu, Kommúnistaflokkurinn
gæti hagsmuna hans á allt að því
vísindalega „réttan“ hátt og því
voru verkföll óþörf. Þegar er-
lendir gestir spurðu um vinnu-
deilur í Sovétríkjunum fengu þeir
það svar að „maður gerir ekki
verkfall hjá sjálfum sér“ - og síð-
an fór það eftir fyrirframskoðun-
um hvers og eins á Sovétríkjun-
um hvort hann tók slíkt svart gott
og gilt eða ekki. Og hið stalínska
stjórnkerfi, sem kenndi sjálft sig
við „færiband", var f sjálfu sér
ósamrýmanlegt sjálfstæðri verk-
lýðshreyfingu sem risi undir því
hlutverki að gæta hagsmuna
verkalýðs.
Sjálfur
Lenín sagði
Verkföllin í Sibiríu og Úkraínu
í sumar leið voru ekki síst yfirlýs-
ing af hálfu verkafólks um að það
tæki slíkt ástand ekki gilt. Og það
er athyglisvert, að þótt sovéskir
fréttaskýrendur fjalli kannski um
verkföllin í þeim viðvörunartón,
að ástandið sé svo viðkvæmt í
landinu að harka í vinnudeilum
sé blátt áfram hættuleg umbóta-
hreyfingunni, þá viðurlienna þeir.
fúslega að sovéskt verkafólk
þurfi á sjálfstæðri verklýðshreyf-
ingu að halda. Það sé rangt að slík
hreyfing sé óþörf í landi þar sem
öngvir kapítalistar eru og fyrir-
tækin í ríkiseign. Og vel á minnst:
ekki fer hjá því að sjálfur Lenín
sé dreginn inn í dæmið. í grein í
vikuritinu Nýi Tíminn nýlega
segir, að þegar árið 1920 hafi
Lenin gert sér grein fyrir því að
það þyrfti að nota verklýðsfélög
til að vernda verkamenn „fyrir
þeirra eigin ríkisvaldi“. Og grein-
arhöfundur bætir við: „Ekki er
langt síðan enginn hefði leyft sér
að vitna í þessi skrif Leníns“.
í jákvæðu
Ijósi
Vissulega er í skrifum og um-
mælum ráðamanna (m.a. Gor-
batsjovs) að finna ótta við að ef sá
siður gerist útbreiddur að knýja
fram kröfugerð með verkföllum,
þá geti það orðið háskalegt
veikbygðu efnahagslífi, sem hafi
þörf fyrir annað en vinnustöðv-
anir. En það er samt athyglisvert,
hve jákvæða umfjöllun verkföllin
í sumar í rauninni fengu í sovésk-
um fjölmiðlum, hve langt var
gengið í því að túlka þau sem já-
kvætt fyrirbæri.
Menn skulu hafa það í huga, að
það er ekki beinlinis verið að
hrósa verkfallsbaráttu heims um
ból um þessar mundir. Saman-
lögð hægripressan hamrar mjög á
því, að verkföll séu úrelt og
skaðleg og óréttlát og bitni á
þeim sem síst skyldi. Og vinstri-
menn eru stundum nokkuð svo
ringlaðir í þessum málum - ekki
síst vegna þess að einatt eru þeir
verkfallaglaðastir sem hafa fyrir-
fram einna skásta kjarastöðu
meðal launafólks og eiga því ekki
von í neinni samúð meðal þeirra
sem verst eru settir.
Það er því fróðlegt að sjá so-
véskan fréttaskýranaa (Gherman
Dilizhenskíj í Novoje vremja er
hafður í huga) og svo hagfræð-
inga (eins og Popov, einn af hug-
myndafræðingum perestrojk-
unnar) mæla verkfallsréttinum
bót sem jákvæðum efnahags-
hvata í samfélaginu. En rök-
semdir þeirra (og ýmissa ann-
arra) eru á þessa leið:
Hvatana
vantaði
Sovéskir verkamenn búa við
lakari kjör en starfsbræður þeirra
íþróuðum iðnríkjum. Það er ekki
vegna þess að forstjórastéttin og
skriffinnarnir séu öllum kapítal-
istum gráðugri fyrir sinn hatt,
heldur vegna lakara almenns ást-
ands í efnahagslífi og lakari
stjórnun þess. Og svo vegna þess
að verkamenn vantar hvata til að
vinna betur og óháð samtök til að
berjast fyrir rétti sínum.
Dilizhenskíj vitnar í franskt
fyrirtæki sem sérhæfði sig í að
setja niður vinnudeilur án þess að
til átaka kæmi. En talsmenn
þessa fyrirtækis, sem vann að
„friði á vinnumarkaði" halda því
fram, að ef það tækist að koma
þessum friði á fyrir fullt og allt -
þá mundi það leiða til stöðnunar
og hningunar í efnahagslífi. Og
tækju margir fræðimenn undir
þetta mat: kröfugerð verka-
manna væri eitt af því sem ýtti
hressilega undir tækniframfarir
og betri skipulagningu fram-
leiðslunnar.
Dilizhenskij heldur áfram á
þessa leið:
„Kapítalistinn kann að vera
hinn gráðugasti arðræningi, en
hann breytir í raun eftir sínum
hagsmunum með það fyrir
augum að vinnuafl hans sé í góðu
lagi og unnt sé að tryggja gæði
framleiðslunnar og að hún fari
fram ótrufluð. í sovéskum iðnfyr-
irtækjum er ekki um að ræða
harða árekstra stéttahagsmuna,
arðræningjar og einkaeigendur
eru horfnir - en horfin eru einnig
efnahagsleg hagsmunatengsl
starfsmanna við raunverulegan
árangur framleiðslunnar. Aðeins
sá árangur sem passar við þann
leik sem menn kalla „áætlun og
skýrsla um framkvæmd hennar“
er látinn skipta máli. Hrúgur af
kolum, sem ekki hafa verið flutt
burt og sífellt er að kvikna í, og
hlaðist höfðu upp við námurnar í
Kúsbas eru tákn um þetta kerfi:
Það sem skipti máli var að senda
skýrslu um að svo og svo mörg
tonn hafi verið grafin úr jörðu, en
enginn lætur sig neinu varða hvað
verður svo um þessi kol.
Meiningarlaus vinna af þessu tagi
leiðir til kæruleysis um stöðu og
þarfir þeirra sem verkin vinna.
Og kæruleysi vinnandi manna um
sinn hag (vegna þess væntanlega
að þeim finnst ekki að þeir fái
neinu um breytt - áb) ræður
miklu um hnignun atvinnulífs-
ins.“
Gamalt og nýtt
í málflutningi
Þessi klausa er dæmigerð fyrir
margt sem um þessi mál er sagt í
Sovétríkjurmm nú um stundir:
Þar er ekki gleymt að skjóta á
kapítalismann - en í næsta erindi
er á það minnt sem hann hefur
fram yfir hið hátimbraða sovéska
miðstýringar- eða tilskipana-
kerfi: tryggingu fyrir því að fyrir-
tækjum getur ekki verið sama um
það hvað verður um þann varn-
ing sem menn hafa skotið út fyrir
verksmiðjuhliðin. Um leið er
verið að viðurkenna að ein helsta
goðsögn Sovétríkjanna um sjálf
sig er reist á sandi: semsagt sú að
þar sé óþarft að gera sér rellu út af
hagsmunaárekstrum af því að þar
sé búið að samræma alla
hagsmuni. Hagsmunaárekstrar
séu að sönnu öðruvísi en í kapít-
alismanum - en engu að síður af-
drifaríkir. Og þá sé um að gera að
snúa þeim krafti sem í þeim býr til
nytja: verkföll námamannanna,
segir sá sami Dilizhenskij, geyma
í sér „geypilegt skapandi bylting-
arafl“.
Hreyfing
að neðan
Þá er átt við það, að perest-
rojkan hafi til þessa ekki skilað
þeim efnahagslegum árangri sem
vonir stóðu til m.a. vegna þess,
að „bylting að ofan á sér sín tak-
mörk“. Það er ekki nóg að stjórn-
in eða flokkurinn taki ákvarðanir
og skipt sé um menn á mörgum
póstum. Meira þarf til. Og
hagsmunabarátta til dæmis kola-
námumanna getur komið að
haldi einmitt í þessu samhengi:
hinir sovésku fréttaskýrendur
leggja áherslu á það að kröfur
kolanámumanna hafi verið pólit-
ískar með þeim jákvæða hætti að
þær tóku undir margt það sem
perestrojkumenn eru að paufast
við. Popov hagfræðingur segir:
„Nú er það ljóst að hægt er að
skekja kerfið með aðgerðum
neðan frá. Fólkið er að vakna.
Sama hvaða mælikvarði er á
lagður - þetta var sigur fyrir
verkamennina, fyrir alþýðuna.
Þeir sem töpuðu voru kolaráðu-
neytið, borgaryfirvöld á hverjum
stað og opinberu verklýðsfélög-
in“. Og áttu ekki betra skilið
segir Popov - ráðuneytið sem
ekki hafði gefið námunum það
sjálfstæði sem perestrojkan gerir
ráð fyrir, borgarstjórnir fyrir
vöruskort og húsnæðisskort og
verklýðsfélögin fyrir að hafa ekki
gert neitt til að hjálpa verka-
mönnum í þeirra þrengingum.
Finnst ykkur þetta ekki meira
en fróðlegt?