Þjóðviljinn - 04.10.1989, Blaðsíða 7

MINNING
Fangarnir í dreifibréfsmálinu heimsóttir að Litla-Hrauni 1941. Fremri röð f. v.: Einar Olgeirsson, Sigfús
Sigurhjartarson, Dýrleif Árnadóttir, Hallgrímur Hallgrímsson. Aftari röð f.v.: Ásgeir Pétursson, Eggert
Þorbjarnarson, Brynjólfur Bjarnason og Eðvarð Sigurðsson.
1938 vann Eggert manna mest
við sameiningarmál yngri jafnað-
armanna og ungra kommúnista.
Þetta var hluti af sameiningu
vinstri arma Alþýðuflokksins og
kommúnista. Sósíalistaflokkur-
inn, sameiningarflokkur alþýðu,
varð til á þessu ári og Æskulýðs-
fylkingin, samtök ungra sósíal-
ista. Eggert var fyrsti forseti
Æskulýðsfylkingarinnar. Nutu
þau samtök stjórnvisku hans og
annarra mannskosta um 2ja ára-
tuga skeið að minnsta kosti.
Við sem urðum sendisveinar á
þessum árum nutum mikils góðs
af öflugri starfsemi Sendi-
sveinafélags Reykjavíkur, sem
stofnað var 1933. Málgagn þess
hét Blossi. Stefán Oddur
Magnússon vinur og félagi Egg-
erts var um skeið í forystu félags-
ins á kreppuárunum. Hann lýsir
því vel í afmælisgrein um Eggert
fimmtugan (1961), hve hann var
þessum yngstu verkamönnum
Reykjavíkur mikill ráðgjafi. Á
þessum tíma atvinnuleysis voru
mánaðarlaun sendisveins 60-70
krónur og oft einu tekjur alþýðu-
heimila langtímum saman.
Meðal bestu vina Eggerts var
Hallgrímur Hallgrímsson sem
barðist í borgarastyrjöldinni á
Spáni og skrifaði bókina Undir
fána lýðveldisins um þá viðburði.
Svo vill til þessar vikurnar, að at-
burðir frá þessum tíma hafa verið
rifjaðir upp í sjónvarpsþáttunum
um spænska skáldið Federico
García Lorca. Reynsla þessara
tveggja fóstbræðra í baráttu
verkalýðsins á þessum árum var
bæði óvenjuleg og stórmerkileg
og því ekki nema eðlilegt að um
nöfn þeirra tveggja félaga léki
mikill frægðar- og ævintýraljómi í
augum samherja og fleiri sem
fylgdust grannt með stéttabaráttu
þessara ára.
Á 30 ára tímabili frá 1938-1968
er Eggert jafnan í forystusveit
sósíalista í Sósíalistaflokknum og
verkalýðshreyfingunni. Hann á
mikinn og góðan hlut að vel-
gengni hreyfingar sósíalista á
þessu tímabili.
Um 1960 fannst fyrir áhuga og
framkvæmdakrafti hans í menn-
ingarmálum, þegar hann hóf að
undirbúa endurútgáfu á bók
Frakkans Gaimards um íslands,
sem kom út 1968. Það er vegleg-
asta öndvegisrit um landið okkar
sem samið hefur verið af er-
lendum manni. Jónas Hallgríms-
son orti frægt þakkarkvæði „Til
herra Páls Gaimard", þar sem
standa hin fleygu orð „Vísindin
efla alla dáð“. Þau urðu einkunn-
arorð Háskóla íslands. Við get-
um þakkað Eggerti þetta mikla
afrek í útgáfumálum, og sam-
starfsmanni hans Haraldi Sig-
urðssyni bókaverði.
í Eggerti blundaði mikill fræði-
maður. Hann var mönnum oft
innan handar um vinnslu, frá-
gang og vélritun á fræðiritgerð-
um. Hann gaf út „Samlokur í sjó“
eftir Ingimar Óskarsson og lét
prenta landakort Guðbrandar
biskups.
Hann dró sig að mestu í hlé frá
stjórnmálastarfi um 1970. Hann
stundaði eftir það bankastörf.
Honum gafst þá tóm til að sinna
ýmsum áhugamálum. Þau hjónin
hafa stundað bóksölu um árabil
og Eggert átti drjúgan þátt í að
byggja upp fornbókaverslunina
Bókina.
Eggert og Guðrún eignuðust
tvö börn: Rafn Þorbjörn, renn-
ismið og Rósu Guðrúnu kennara.
Alsystir Eggerts er Guðbjörg
Þorbjarnardóttir leikkona. Þau
áttu mörg hálfsystkini frá fyrra
hjónabandi móður þeirra, Rósu
Aradóttur. Hún var af Arnar-
dalsætt.
Tímarnir, sem við lifum á eru
breyttir frá því þegar Eggert var
ungur og stóð í baráttu fyrir rétt-
indum vinnandi fólks í landinu.
Nú þekkja verkamenn samtak-
amáttinn og með sameiginlegri
baráttu hafa þeim hlotnast ýmis
hlunnindi, sem áður þekktust
ekki. Þar með hafa Eggert og
hans félagar séð marga sína fram-
tíðardrauma rætast.
Við sendum Guðrúnu, börn-
um hennar og fjölskyldum þeirra
innilegar samúðarkveðjur.
Olafur Jensson og
Erla ísleifsdóttir
í hugskoti okkar, sem vorum
ungir kommar á 6. og 7. áratugn-
um, var Eggert Þorbjarnarson
einn merkasti leiðtogi sósíalískr-
ar hreyfingar og verkalýðshreyf-
ingar. Þegar ég kom til landsins
1966 eftir langa námsdvöl er-
lendis var það því eðlilegt að leita
til hans til þess að ræða hvað helst
væri til ráða.
Það var ömurlegt að horfa upp
á undanhald sósíalískra hug-
mynda á íslandi á sama tfma og
þær voru þá sem óðast að vaxa til
nýs lífs um alla Evrópu. Þetta
undanhald fannst okkur birtast í
því m.a. að það var verið að
leggja niður Sósíalistaflokkinn og
byggja upp Alþýðuabandlag í
hans stað.
Þetta var okkar fyrsta spjall og
ég held ég muni það helsta úr því
ennþá. Hann kom mér fyrir sjón-
ir sem einlægur og ábyrgur bar-
áttumaður fyrir hugsjónum og
hagsmunum verkalýðsstéttarinn-
ar. Ég virti hann áður fyrir að
vera einn af þessum mönnum
sem höfðu brotið að baki sér allar
brýr hinna venjulegu framavona.
Frami hans var fólginn í því að
vera góður liðsmaður þeirra sem
minna máttu sín og hugsjónir só-
síalismans. Spjallið varð síst til að
draga úr þessari virðingu minni.
Mér finnst margir góðir sósíal-
istar og kommúnistar láti lítið
fara fyrir sér um þessar mundir,
allt of lítið. Það er eins og þeir
vilji taka á sínar herðar allt sem
miður hefur farið á baráttuleið
sósíalismans. En það uppgjör
sem nú stendur sem hæst beinist,
þegar allt kemur til alls, ekki
gegn þeim sem barist hafa fyrir
sósíalisma. Það beinist gegn þeim
sem brugðist hafa þeirri baráttu,
hvort sem það var fyrir hagnaðar-
von eða valdastóla. Eggert Þor-
bjarnarson og hans líkar brugð-
ust henni aldrei. Og þótt barátta
íslenskrar verkalýðshreyfingar
virðist stundum rislág um þessar
mundir, þá er hitt víst að margt
það bésta í fari hreyfingarinnar
eigum við að þakka óeigingjörnu
starfi manna á borð við Eggert
Þorbjarnarson.
Ég sendi aðstandendum Egg-
erts og öllum verkalýðssinnum og
sósíalistum samúðarkveðjur.
Ragnar Stefánsson
Eggert Þorbjarnarson fæddist í
Bolungarvík 1911, og voru for-
eldrar hans hjónin Þorbjörn
Eggertsson og Rósa Aradóttir.
Eggert hóf nám við Mennta-
skólann á Akureyri (1928). Þar
varð hann fljótlega sósíalisti og
sannfærður marxisti, eftir að
hann tók að sækja leshringi Ein-
ars Olgeirssonar. Sem öðrum ís-
lenskum kommúnistum á þriðja
áratugnum fannst honum sem ný
siðmenning hefði hafist í Rúss-
landi eftir byltinguna og liðnar
aldir væru nálega forsaga. Sem
sín eigin mun honum þá hafa
fundist hin fleygu orð: „...réttar-
hugtakið komst allt í einu til vegs
og gegn því mátti hin aldna spila-
borg óréttlætisins sín einskis...
Þetta voru tímar upphafinnar
hrifningar, veröldin var gagn-
tekin af guðmóði andans, líkt og
guðdómurinn hefði nú fyrst sæst
við heiminn.”
Á nemendafundum varð Egg-
ert óþreytandi málsvari sósíal-
isma og rússnesku byltingarinnar
(að samnemandi hans einn segir
frá), en skólastjórnin tók til sinna
ráða. Vorið 1930 var Eggerti sagt
að hann yrði ekki tekinn í
skólann að hausti. Skólafélagi
hans einn varð þá svo djarfur að
safna undirskriftum á meðal
nemenda undir beiðni um, að
skólastjórnin kunngerði ástæð-
una fyrir brottvísan Eggerts, og
var sá sjálfur brott rekinn, áður
en árið var á enda. Andsvar,
„Skólafasismi”, mun Eggert hafa
birt í Verkalýðsblaðinu 30. sept-
ember 1930, en þar sagði m.a.:
„Hinn borgaralegi menntaskóli
er til þess sniðinn að ala upp þæga
og trygga þjóna þessa borgara-
lega skipulags... (Mann-
kynssagan) er saga slunginna
stjórnmálamanna og himinhárra
vísindamanna, er efla þjóðirnar
og leiðaU framfarabraut. Hún
skýrir eigi þær efnalegu og þjóð-
félagslegu aðstæður, er sköpuðu
svo að segja þetta verk...”
Eggert Þorbjarnarson gekk í
Kommúnistaflokk íslands við
stofnun hans í desember 1930, og
eftir stofnun félaga ungra
kommúnista varð hann ritari
sambandssstjórnar þeirra. Þótt
hann ynni verkamannavinnu þá
um veturinn í Reykjavík, varð
vera hans í Dagsbrún endaslepp.
Honum var vikið úr félaginu í
mars 1931 (sakir ágreinings við
félagsstjórnina um stöðu sendi-
sveina, að sagt er).
Það mun hafa verið 1931, að
Eggert fór til Ráðstjórnar-
ríkjanna til alllangrar dvalar.
Mun hann þar hafa gengið á
stjórnmálaskóla 3. Alþjóðasam-
bandsins, Lenín-skólann í Mos-
kvu. í Rússlandsför sinni virðist
hann hafa mjög tekið út þroska
sinn. Hennar sá stað í viðhorfum
hans upp frá því.
Heimkominn hélt Eggert
Þorbjarnarson til ísafjarðar. Þar
var hann kjörinn bæjarfulltrúi 20.
janúar 1934 og varð þá odda-
maður í níu manna bæjarstjórn.
Alþýðuflokkurinn gekk ekki að
samvinnutilboði hans í allmörg-
um liðum, og hlutkesti um bæjar-
stjóra vann Sjálfstæðisflokkur-
inn.
Sameiningarflokkur alþýðu,
Sósíalistaflokkurinn, kom þegar
eftir stofnun sína 1938 upp æsku-
lýðssamtökum, og varð Eggert
Þorbjarnarson fyrsti forseti sam-
bandsstjórnarþeirra. Á hinu örð-
uga skeiði flokksins frá hausti
1939 fram í janúar 1942 mun Egg-
ert hafa notið sín best. Hlutur
hans í dreifibréfsmálinu er lands-
kunnur. Ásamt Þorsteini Péturs-
syni vann hann síðan að skipu-
lagningu skæru-verkfalla við
Reykjavíkurhöfn 1942. Um þau
birti Eggert grein, „Skæru-
hernaðurinn 1942” í Vinnunni
1944 og sagði m.a.: „Sú breyting
gerðist á högum íslenskra verka-
manna eftir hernám landsins vor-
ið 1940, að atvinnuleysið hvarf
...skyndilega var farið að leggja
annan mælikvarða á gildi vinuafls
vinnandi stéttanna en áður var.
Vinnuaflið varð eftirsótt vara,
hin dýrmætasta, sú, sem síst af
öllu varð án verið... Um ára-
mótin 1941-1942 sögðu járn-
iðnaðarmenn, rafvirkjar, skipa-
smiðir, prentarar og bókbindarar
upp samningum og2. janúar 1942
hófu öll þessi félög verkföll.
Dagsbrún og Hlíf, tvö stærstu fé-
lögin, stóðu hins vegar utan við
þessar kaupdeilur. - Nokkrum
dögum síðar gaf þjóðstjórnin
svonefnda út bráðabirgðalög, en
samkvæmt þeim var settur á fót
hinn alræmdi gerðardómur í
kaupgjalds- og verðlagsmálum.
Lög þessi bönnuðu allar grunn-
kaupshækkanir á árinu nema til
samræmingar. Öll verkföll til
breytinga á kaupi og kjörum voru
bönnuð... í kjölfar janúar-verk-
fallanna fór óánægja launþega
yfir kaupi og kjörum hraðvax-
andi. Víða fóru atvinnurekendur
að greiða hærra kaup og menn
skiptu iðulega um vinnustaði eftir
því hvar best var borgað. Ó-
ánægjunnar gætti ekki hvað síst
hjá hafnarverkamönnum í
Reykjavík, ...Miðvikudaginn 10.
júní gerðist svo sá atburður, að
Eimskipafélag íslands bað sem
oftar um leyfi Dagsbrúnar til að
láta vinna næturvinnu eftir kl. 10
um kvöldið. Dagsbrún leyfi það
með nokkrum skilyrðum, sem
Eimskipafélagið gekk ekki að.
Dagsbrúnarmenn hættu því
vinnu kl. 10, en þá voru erlendir
hermenn látnir halda áfram
vinnu þeirra... Daginn eftir mætti
enginn íslenskur verkamaður til
vinnu hjá Eimskip... Fór nú
nefnd hafnarverkamanna á fund
forstjóra Eimskipafélagsins og
lagði fram kröfur sínar...
Eimskipafélagið gekk ekki að
kröfum hafnarverkamanna og
hættu þeir því vinnu aftur... Þann
25. júní setti Vinnuveitenda-
félagið verkbann á alla þá verka-
menn, sem ekki höfðu mætt til
vinnu... Stjórn Dagsbrúnar til-
kynnti samstundis, að ef verk-
bannið væri ekki tafarlaust aftur-
kallað, yrði verkbann sett á alla
meðlimi Vinnuveitendafélagsins.
Kl. 3.30 sama dag hafði Vinnu-
veitendafélagið afturkallað verk-
bann sitt... Þann 25. júní var
undirritað samkomulag milli
hafnarverkamanna annars vegar
og Eimskipafélags íslands og
Skipaútgerðar ríkisins hins veg-
ar. Samkvæmt því hækkaði kaup
verkamanna í yfirvinnu og nætur-
vinna hófst kl. 8 sd. í stað kl. 10.
...Sigri hafnarverkamanna var
alls staðar tekið með miklum
fögnuði meðal hins vinnandi
fólks... Allan júlí-mánuð leið
varla nokkur dagur svo að ekki
mynduðust meira og minna víð-
tæk samtök á vinnustöðvum um
kaup- og kjarabætur og nýrir sigr-
ar væru unnir... Skæru-
hernaðurinn sumarið 1942 var
glæsilegt tákn um vaxandi sam-
tök íslensks verkalýðs.”
Framkvæmdastjóri Sósíalista-
flokksins varð Eggert Þorbjarn-
arson 1944 (eða síðla árs 1943).
Um það leyti var ég farinn að
starfa í Æskulýðsfylkingunni,
sem honum var enn hugleikin, og
varð ég honum málkunnugur um
sumarið. Eiginlegur kunnings-
skapur tókst þó ekki með okkur
fyrr en nokkrum árum síðar,
1948-49. Þau tvö ár, 1953-55, sem
ég var áheyrnarfulltrúi
Æskulýðsfylkingarinnar á fund-
um framkvæmdanefndar Sósíal-
istaflokksins, kynntist ég vel póli-
tísku starfi hans og viðhorfum.
Sjóndeildarhringur Eggerts var
ekki mjög víður, en innan hans
var hann glöggskyggn. Mál
kynnti hann sér eftir föngum og
lét ekki til sín heyra, nema hann
hefði til mála að leggja. Hann
lagði öðrum meiri áherslu á sam-
starf og samhygð sósíalískra
flokka í kapítalískum löndurn
með bræðraflokkum í sósíal-
iskum löndum, sjálfs sín vegna
ekki síður en þeirra, að hann
sagði. - Að kunningjum, innan
flokksins, átti hann aðallega, eða
nær einvörðungu, gamla félaga
sína úr Kommúnistaflokknum.
Stöku sinnum heyrði ég hann fara
með sögulega fróðleiksmola, en
mér er ókunnugt um, hvort hann
lagði sig eftir þeim hlutum.
Eggert Þorbjarnarson lét af
starfi framkvæmdastjóra Sósíal-
istaflokksins 1957 sakir van-
heilsu. Undir árslok 1958 varð
hann starfsmaður Útflutnings-
sjóðs, þá 1961-65 í Mars Trading
Co hjá Ægi Ólafssyni og síðan í
Útvegsbanka íslands í Kópavogi,
uns hann fór á eftirlaun. Eftir það
kom hann upp fornbóksölu.
í vendingum í Sósíalista-
flokknum frá 1944, stóðum við
Eggert Þorbjarnarson jafnan
sömu megin, þótt oft litum við
mál ólíkum augum. Eftir að
Sósíalistaflokkurinn var lagður
niður síðla árs 1968, starfaði Egg-
ert með Sósíalistafélagi Reykja-
víkur í nokkur ár, en dró sig síðan
í hlé. - Síðasta sinni ræddi ég við
hann í sumar, þá í síma, og æskti
að eiga við hann viðtal til birting-
ar. A því gaf hann ekki kost, en
kvaðst mundu festa nokkur atriði
á minnisblöð.
Reykjavík, 2. október 1989.
Haraldur Jóhannsson
í kjölfar uppskipta á vinstri
væng stjórnmála á 4. áratugnum
átti sér stað söguleg sameining
sambands ungra kommúnista og
sambands ungra jafnaðarmanna.
Stofnþing hins nýja félags fór
fram í Alþýðuhúsinu við Hverfis-
götu í Reykjavík þann 6. nóvem-
ber 1938.
Af því tilefni hélt Æskulýðs-
fylking Alþýðubandalagsins af-
mælisbarninu veislu í fyrra og
blaðið Birtir var tileinkað þessu
„fimmtuga félagi.“
Eitt af því sem okkur þótti
vænst um var að ná tali af Eggerti
Þorbjarnarsyni fyrsta forseta
Æskulýðsfylkingarinnar og að
geta birt við hann viðtal í Birti.
Þar sagði Eggert m.a. að samein-
ing ungliðahreyfinganna hefði
leyst úr læðingi mikla og fjöl-
breytta starfsemi í nýju Æsku-
lýðsfylkingunni: „Margvíslegri
félagsstarfsemi var komið á fót,
fræðsluhópar o.fl. starfræktir
ásamt ferðalögum og útilegum.”
Af þessum rótum spratt öflug
Æskulýðsfylking sem margir áttu
eftir að leggja leið sína um. Egg-
ert Þorbjarnarson var einn þeirra
sem lagði grunninn að frjósömu
og öflugu starfi í þágu sósíalisma,
sem félagar Æskulýðsfylkingar-
innar fyrr og síðar hafa notið góðs
af. Til þess vitna margar greinar
og ávörp sem Eggert skrifaði í
Landnemann, fyrsta málgagn
Æskulýðsfylkingarinnar.
Eftirlifandi eiginkonu og öðr-
um aðstandendum óskum við
samúðar við fráfall hans.
Æskulýðsfylking
Alþýðubandalagsins
Miðvikudagur 4. október 1989 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7