Þjóðviljinn - 06.10.1989, Blaðsíða 11

Einu sinni, segir sagan, voru
tveir Belgar á ferö með hlaðinn
vörubíl á þröngum og fáförnum
sveitavegi. Komu þeir þar að sem
vegurinn lá undir brú, og stóð þar
letrað stórum stöfum: „Há-
markshæð 4 metrar“. En þannig
var að hlassið á vörubílnum var
fjórir og hálfur metri á hæð. Belg-
arnir stoppuðu ráðvilltir, og ann-
ar gekk út úr bílnum. Horfði
hann góða stund á brúna og á
hlassið og svo aftur á brúna. Að
þessu loknu sagði hann við félaga
sinn: „Það er allt í lagi að keyra
áfram. Það er engin lögga
hérna.“
Hætt er við að þessi saga kenni
oss lítið um leyndardóma belg-
ískrar þjóðarsálar, en á hinn bóg-
inn má vera, að eins og oft gerist
um heimskulegar sögur veiti hún
þeim mun meira innsæi í sálarlíf
þeirra sem eru að halda henni á
lofti. En það eru sem sé næstu
nágrannar Belga beint fyrir sunn-
an landamærin. Um alllangt
skeið hafa Fransmenn haft fyrir
sið að setja saman alls kyns sögur
um Belga, þar sem þeim er
eignað hugarfar, háttalag, tilsvör
og tilburðir sem virðast þó fyrst
og fremst vera kjarnsæ stílfæring
á ýmsum djúpstæðum einkenn-
um sögumannanna sjálfra.
Liggur við að hægt sé að skil-
greina þessar Belgasögur sem
sérstaka munnlega bókmennta-
grein í Frakklandi og bjóða þær
upp á viðamiklar formgerðar-
rannsóknir bókmenntafræðinga,
ef þeir eru þá ekki þegar teknir til
óspilltra málanna og farnir að
halda fyrirlestra og þing og skrifa
lærðar greinar um efnið. En samt
er ekki víst að með slíkum rann-
sóknum sé hægt að afhjúpa hlut-
verk þessara sagna í frönsku
þjóðlífi. Svo virðist nefnilegasem
þær séu engan veginn sagðar í
einhverjum terapötískum til-
gangi, til að sjá ýmsar vafasamar
hliðar á sjálfum sér í skýrum
spéspegli og gera sér þannig
auðveldara fyrir sig að átta sig á
þeim, heldur er eins og þær hafi
sams konar hlutverk og sögur af
ölæði náungans í munni drykkju-
manna: brynja sig gegn illkvittn-
islegri rödd einhverrar óvelkom-
innar sjálfsgagnrýni með því að
heimfæra upp á einhvern annan
lítið eitt ýkta skopmynd af sínum
eigin persónuleika, þannig að
hann líti út sem hinn eiginlegi
sökudólgur. En þessi tilgangur
sagnanna verður vitanlega að
vera vendilega falinn: það verða
að vera til staðar einhverjir þykk-
ir varnarmúrar, sem harla hæpið
er að nokkur formgerðarrann-
sóknamaður geti rofið.
Útbreidd
tilfinning
En kringum alla múra má
ævinlega finna einhverjar Krýsu-
víkurleiðir. Fræðimaður einn
benti á það einhvern tíma fyrir
löngu, að tvær mismunandi
ástæður gætu legið fyrir því að
mannskepnan fylgir gildandi
reglum og siðum í þjóðfélaginu.
Eins og enski embættismaðurinn
sem dvaldist einn í tuttugu ár í
frumskógum Nýju Gíneu og
fylgdi allan þann tíma borðsiðum
fínni hverfanna í Lundúnum út í
ystu æsar, þvoði sér um hendurn-
ar, fór í smóking og setti upp
bindi þó svo að hann sæti til borðs
með mannætum, gæti einstak-
lingurinn einfaldlega verið
þeirrar skoðunar, að reglurnar
hefðu við einhver djúpstæð rök
að styðjast og væru réttar og eðli-
legar, og því ætti hann að hlýða
þeim við allar kringumstæður.
En hann gæti líka verið þannig
innréttaður, að það þyrfti að hafa
kylfuvæddan lögregluþjón á
hverju strái til að halda honum
við efnið, eins og Belgunum í sög-
unni, og sjá til þess að hann
hlýddi reglunum svikalaust: um
leið og löggunni yrði litið af hon-
um hætti hann að hlýða. Þessar
tvær ástæður fyrir réttri breytni
kallaði fræðimaðurinn „innri“ og
„ytri“ stýringu.
Margir kynnu nú að freistast til
að halda að það sé fyrst og fremst
undir reglunum sjálfum og eðli
þeirra komið hvort menn dragn-
ist til að hlýða þeim sjálfviljugir
eða hvort þeir reyni eftir megni
að hundsa þær þangað til kylfan
er komin á loft, því þær séu mis-
gagnlegar og sumar kannske
hrein ögrun við skynsemina.
Gæti ég trúað því að þessi ein-
falda kenning sé einkum og sér í
lagi vinsæl meðal unglinga: þeir
líta gjarnan svo á að maður sem
sniðgengur reglur sé öðrum klár-
ari í kollinum, af því að hann hafi
„séð í gegnum þetta allt saman“.
En í þessari mynd a.m.k. er
kenningin samt röng: það sem
stjórnar hegðun mannsins
gagnvart alls kyns reglum og sið-
um er fyrst og fremst einhver
stýringu
innri tilfinning, sem er ekki ein-
staklingsbundin heldur útbreidd
meira og minna í heilum þjóðfé-
lögum en virðist hins vegar vera í
harla litlum tengslum við það
hvernig reglunum er háttað og
hvort þær eru „skynsamlegar“ og
„rökréttar“ eða ekki, - enda get-
ur það oft verið álitamál.
Fyrir allra
augum
Þannig virðast ekki vera mikil
rök fyrir því að setja upp háls-
bindi, þegar maður er að fara út í
frumskóg í dinner með mannæt-
um, en frá sjónarmiði Englend-
ingsins er það þó kannske
eitthvað sem kemur alveg af
sjálfu sér: öll hans tilvera og
sjálfsréttlæting í lífinu byggist á
því að hann sé enskur Englend-
ingur, og bindislaus í kvöldverð-
arboði væri hann það ekki
lengur, - hann væri ekki lengur
neitt sem skipti máli fyrir hann
sjálfan. Því setur hann upp sitt
bindi hvað sem tautar og raular í
50 stiga hita, um leið og bumbu-
slátturinn hefst. Menn kynnu nú
að halda að umferðarreglur og
slíkt tilheyri allt öðrum geira
mannlífsins: ekki er annað að sjá
en nauðsynlegt sé að hlýða um-
ferðarreglunum, hvort sem ein-
hver er til staðar til að hafa eftirlit
með því eða ekki. En Fransmenn
líta samt öðru vísi á málið: þeim
finnst að með því að beygja sig
undir reglur, hverjar sem að-
stöðurnar eru, séu þeir að láta
aðra ráða yfir sér, - þeir séu nán-
ast því að gera sig hlægilega með
slíkri hlýðni, sem stimpli þá sem
einhverja „tapara" og geti ekki
leitt til annars en þeir verði
troðnir undir í lífsbaráttunni.
Fyrir allra augum. Ef sú hugsun
slæðist að þeim þrátt fyrir allt, að
þetta viðhorf sé dálítið skoplegt,
losa þeir sig við hana með því sem
sagt að heimfæra hegðunina upp
á Belga.
Til að sýna hvað hegðun af
þessu tagi er bundin við ákveðin
menningarsvæði má taka ýmis at-
hyglisverð dæmi um það hvernig
hún getur snúist við á undarlegan
hátt. Eitt þeirra er alþekkt, en
það er gerólík framkoma karl-
manna í Norður- og Suður-
Evrópu gagnvart hinu kyninu. í
suðurlöndum er það sem sé út-
breidd venja, þegar karlmaður
kemst í návígi við konu, að hann
hafi í frammi við hana alls kyns
graðhestatilburði, þó svo að ger-
vallar aðstæður séu á þá leið að
slíkt sé fullkomlega út úr takt og
með öllu tilgangslaust. Hann not-
ar kannske einhverja gegnsæja
átyllu til að setjast hjá bláókunnri
konu á kaffihúsi, hann gefur sig á
tal við hana úti á götu án nokk-
urrar ástæðu - og án þess jafnvel
að vita hvað hann ætlar að segja -
en með veiðibros á vörum, eða
hann grípur hreinlega tækifærið,
þegar hann á leið fram hjá henni
án þess að hún vari sig, og leggur
gjörva hönd á þann líkamshluta
sem fjarskyldastur er andlitinu,
svo og önnur ávöl form sem
kunna að vera í puttafæri. Það er
daglegur viðburður að konur séu
eltar á götum jafnvel um hábjart-
an dag, svo ekki sé minnst á ýmis-
legar glósur sem þeim eru sendar.
Ekkert virðist geta skakkað
leikinn, nema einhver „lög-
regla“, - sem sé nærvera annars
karlmanns, sem gæti varið kon-
una með sláandi röksemdum. Ég
hef séð karlmann reyna að klifra
upp í glugga til konu á annarri
hæð í suðrænni borg með blaut-
legt glott á vörum og detta ámát-
lega niður, þegar karlmaður birt-
ist óforvarandis við hlið konunn-
ar. í Norður-Evrópu er háttalag
af þessu tagi hins vegar harla
sjaldgæft, og getur kona gengið
þar óáreitt um götur og ansað
manni, sem spyr hvað klukkan
sé, án þess að þurfa að óttast að
eitthvað annað búi undir. Á þeim
slóðum eru karlmenn ekki með
neina blautlega tilburði við hitt
kynið, nema þeim finnist þeir
hafa ástæðu til að ætla að einhver
farvegur sé fyrir slíkt. Eða þeir
séu beinlínis staddir á kjötmark-
aði. í þessum málum hlíta þeir
„innri stjórnun“.
Siðferðis-
múrinn
Þetta er alkunna, en menn hafa
hins vegar ekki veitt því jafn
mikla eftirtekt, að í áfengismál-
um snýst þetta gersamlega við.
Suðurlandamenn drekka vafa-
laust meira en íbúar Norður-
Evrópu, þegar á heildina er litið,
en þegar þeir komast í návígi við
flösku, velta þeir því yfirleitt fyrir
sér hvort óhætt sé að dreypa á
veigunum og hversu þyrstir þeir
séu, áður en þeir hella í glasið, og
síðan drekka þeir ekki meira en
aðstæður leyfa. Eitt lítið atvik,
sem gerist flesta daga í flestum
heimilum suðurlanda, er á vissan
hátt táknrænt fyrir þetta: tekin er
fram flaska og hellt í glös, - en
síðan er tappanum stungið aftur í
flöskuna og hún sett inn í skáp. Ef
menn sjá hins vegar skugga af
flösku í Norður-Evrópu, er það
næsta útbreiddur siður, að þá sé
öllu öðru í lífinu og tilverunni
snarlega ýtt til hliðar, og síðan er
ekkert til sem skiptir máli nema
innihald flöskunnar, þangað til
það er á þrotum. Vinkona mín í
suðlægum hálfum var í tygjum
við Semsvein frá Norður-
Finnlandi. Einu sinni gerðist það
að hún keypti kampavínsflösku
til að gefa afa sínum háöldruðum
í afmælisgjöf, og beið flaskan
brosandi eftir afmælinu inni í ís-
skáp. En þá varð henni það á, að
hún skildi Semsveininn einan
eftir í grennd við ísskápinn, með-
an hún brá sér andartak út í búð,
- og þegar hún sneri aftur var
flaskan kyrfilega horfin en brosið
komið á varir Semsveinsins. Og
menn kannast víst við það, að á
norðurslóðum leggja menn ekki
flösku frá sér fyrr en úr henni hef-
ur verið teygaður hver dropi. Það
þarf einhvern utanaðkomandi
aðila til að skakka leikinn.
Kannske verður ályktunin sú,
að þvert yfir Evrópu liggi einhver
ósýnilegur múr: þegar komið er
norður fyrir hann fara karlmenn
að hlýða innri stýringu í sam-
skiptum sínum við hitt kynið, -
en missa jafnframt óþyrmilega
stjórn á áfengismálum, nema til
komi einhvers konar „lögga“.
Væri þetta svo sem í samræmi við
þá kenningu, að summa lastanna
hafi tilhneigingu til að vera kon-
stant. En sá er vandinn, að þessi
ósýnilegi múr er meiri háttar
þröskuldur í samskiptum manna í
álfunni: svo virðist nefnilega sem
norðanmúrsmenn og sunnan-
múrsmenn eigi í hinu mesta basli
hvorir um sig við að skilja hátta-
lag hinna á ýmsum mikilvægum
augnablikum lífsins. Þeir sem
hlýða innri stýringu á einhverju
sviði fordæma gjarnan harðlega
þá sem þurfa ytri stýringu í því
sama sviði. En svo kemur fyrir að
suðurlandabúar líti þannig á hóg-
væra framkomu manna á norður-
slóðum í samskiptum þeirra við
hitt kynið, að hún sanni að þeir
séu upp til hópa náttúrulausir eða
argir. Og þegar menn frá norður-
slóðum sjá suðurlandabúa setja
tappa í flösku sem enn er hálffull,
halda þeir kannske að hann sé
svo gegnsósa, að veigamar séu
hættar að hafa áhrif á hann.
Þetta er vitanlega stór þrösk-
uldur í veginum fyrir þeirri sam-
einingu Evrópu sem nú er svo
mjög á dagskrá á margvíslegum
sviðum. Kannske ímynda ein-
hverjir sér að t.d. menntamála-
ráðherrar Evr-ópulandanna gætu
með miklu átaki í stýringarmál-
um leyst vandann og komið á
innri stýringu í kyn- og vínhegðun
í álfunni: legðist þá samtímis nið-
ur fjölþreifni í suðri og brenni-
vínsberserksgangur í norðri. En
væri ekki nokkur hætta á því, eins
og mannlegri náttúru er nú hátt-
að, að sameiningin gerðist á hinn
veginn?
Föstudagur 6. október 1989 NVTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 11