Þjóðviljinn - 03.11.1989, Page 10

Gaddafi enn á kreik
Líbýumenn komnir sjóleiðis til Napólí krefja ítali bóta - sá fremsti er handarvana, að eigin sögn af völdum
ítala.
Gaddafi Líbýuleiðtogi er kom-
inn í heimsfréttirnar eina
ferðina enn. Hann og landar hans
krefja Itali um bætur fyrir skaða
þann, er þeir ollu Líbýu meðan
hún var nýlenda þeirra árin 1911-
1942 og hóta hefndum ella. 26.
okt. s.l. lokaði Líbýa sig af frá
umhciminum í sólarhring og hélt
sorgarhátíð í minningu þeirra,
sem biðu líftjón eða annan skaða
af völdum Itala á þessu tímabili.
Ræðumaður á fundi þennan dag,
sjálfur handarvana af völdum ít-
alskrar jarðsprengju síðan í
heimsstyrjöldinni sfðari, sagði:
„Neiti Italía þessu (bóta-
greiðslum) verðum við tilneyddir
að drepa hvern sem er af Itölum
eða handhöggva þann sem
handhjó okkur. Slíkt er eðli ís-
lamslaga. Auga fyrir auga, tönn
fyrir tönn.“
ítalir neita því ekki þvert að
þeir hafi gert eitt og annað af sér
meðan þeir réðu löndum í Líbýu,
en segjast fyrir löngu hafa gert
upp þann reikning við Idris
gamla, fyrsta og síðasta konung
Líbýumanna sem Gaddafi og fé-
lagar hans steyptu af stóli er þeir
tóku völd 1969. Fékk Líbýa þá
skaðabætur, en svo lágar að þær
geta varla talist nema til mála-
mynda. Eftir að Gaddafi kom til
valda rak hann úr landi um
20,000 ítali búsetta í Líbýu og
gerði eignir þeirra upptækar.
Segist Líbýustjórn hafa tekið þær
upp í skuldina frá nýlendutíman-
um, sem hún telur þó langt í frá
að fullu greidda. Og víst er um
það að saga ítalskra yfirráða í Lí-
býu er hin herfilegasta.
Gervistórveldi í
nýlenduleit
Landflæmi það, mestanpart
sandur, sem nú er ríkið Líbýa,
hefur jafnan verið að meira eða
minna leyti hornreka í sögunni.
Mikilvægustu svæði Norður-
Afríku voru frá örófi alda Eg-
yptaland og Atlaslönd, einkum
sá hluti þeirra er nú heitir Túnis.
Svæðið þar á milli skipti alltaf
minna máli, enda þótt það í forn-
öld væri að vísu frjósamara en
síðar varð. Aldrei var heldur um
að ræða neinskonar ríkis- eða
þjóðareiningu yfir allt svæðið.
Petta breyttist ekki meðan svæð-
ið var undir Tyrkjasoldáni frá því
á 16. öld til byrjaðrar 20. aldar,
enda var það ekki eitt stjórnar-
umdæmi nema hluta af þeim tíma
auk þess sem rígur og miklar fjar-
lægðir milli bedúínaættbálka og
héraða gerðu sitt til að fyrir-
byggja hverskonar „þjóðar-
einingu" í evrópskum skilningi
þess orðs.
Þegar völlurinn var sem mestur
á soldánsdæmi Ósmans-Tyrkja
hafði það undir alla Norður-
Afríku nema Marokkó en um s.l.
aldamót var svo komið að það
átti Líbýu eina eftir af því flæmi.
Tyrkir máttu sín þá lítils gegn
Evrópuveldunum og aðalástæð-
an til þess að þeir héldu Líbýu
enn var að Evrópuveldin höfðu
engan áhuga á þessu sandflæmi,
enda vissi enginn þá að þarna
væri olía. En Ítalía, sem talin var
með stórveldum helst fyrir kurt-
eisis sakir, vildi fyrir hvern mun
eignast nýlendur eins og hin,
sama hvað ógirnilegar væru, og
beindi athygli sinni m.a. að Lí-
býu, með samþykki Breta og
Frakka. Sir Edward Grey, utan-
ríkisráðherra Breta, ráðlagði ít-
ölskum starfsbróður sínum, de
San Giuliano markgreifa, að
finna upp á haldgóöri tylliástæðu.
Hana urðu ítalir sér úti um með
því að halda því fram, að landar
þeirra í Trípólis hefðu orðið fýrir
hnífaárás. I sept. 1911 sögðu ftal-
ir Tyrkjum stríð á hendur og her-
tóku fljótlega strandsvæði Líbýu.
Árið eftir var friður gerður, enda
komu Tyrkir takmörkuðum
vörnum við vegna flotaleysis og
þess að þeir áttu yfir höfði sér
árás Balkanríkja.
Útrýmingar-
hernaður
Hinsvegar sóttist ítölum seint
að leggja undir sig eyðimörkina
og vinjarnar inni í landi, því að
bedúínar þar afsögðu að ganga til
hlýðni við þá kristnu vantrúar-
menn, sem ítalir voru í þeirra
augum. Forustu í vörninni gegn
ítölum hafði Senússi-trúarreglan
í Kýrenaíku, austurhluta lands-
ins. Eftir heimsstyrjöldina fyrri,
einkum eftir að Mussolini var
kominn til valda, ástunduðu ítal-
ir meiriháttar hernaðaraðgerðir
til að brjóta viðnám þetta á bak
aftur og svifust við það einskis.
Ur þessu varð útrýmingarhern-
aður sem fækkaði landsmönnum
um þriðjung að sumra áliti, ef til
vill um helming eða meira. Þær
aðfarir vöktu tiltölulega litla at-
hygli út um heim, enda landið
enn sem fyrr í flestra augum út-
kjálki sem fáir höfðu áhuga á.
Það var ekki fyrr en 1932, sem
síðustu líbýsku bedúínarnir lögðu
upp laupana fyrir herjum Muss-
olinis. Einn þeirra foringja bedú-
ína, sem lengst hélt út, var Omar
al-Mukhtar. ítalir náðu honum
um síðir á sitt vald og hengdu
hann 1931. Eftir að sjálfstæða
ríkið Líbýa kom til sögunnar varð
hann þar þjóðhetja og rómantík-
urljómi sá sem jafnan hefur staf-
að af bedúínum varð til þess að
kvikmyndaframleiðendur fengu
áhuga á honum. Úr því varð til
kvikmyndin Ljón eyðimerkur-
innar (Lion af the Desert) með
Anthony Quinn í aðalhlutverki,
þ.e.a.s. hlutverki al-Mukhtars.
Gaddafi lagði fram fé til gerðar
þeirrar myndar. í s.l. viku ferð-
uðust um 1000 Líbýumenn sjó-
og loftleiðis til Ítalíu þeirra er-
inda að vekja athygli á hörmung-
um þeim, sem yfir þeirra fólk
gengu á ítalska tímanum. Þeirra á
meðal var Mohammed Omar al-
Mukhtar, rúmlega hálfsjötugur
sonur þess sem ítalir hengdu og
Anthony Quinn lék. Hann var
friðsamlegri en sumir landar hans
af þessu tilefni og kvað sig og
fylgjendur sína komna til að
syrgja, en ekki að leita hefndar.
Rótlaus
konungsstjorn
ítalir gerðu lítið efnahag lands-
ins og menntun landsmanna til
eflingar og misstu það nokkrum
árum eftir að þeir höfðu unnið
það að fullu, nánar tiltekið eftir
ósigur sinn og Þjóðverja fyrir
Montgomery við el-Álamein
haustið 1942. Stjórnuðu Bretar
síðan landinu uns það varð sjálf-
stætt konungsríki 1951. Konung-
ur varð Muhammad Idris al-
Mahdi, leiðtogi Senússí-
reglunnar. Hann hafði fylgi í Kýr-
enaíku, en ekki annarsstaðar í
landinu og viðleitni hans til að
efla miðstjórnarvald yfir fólki,
sem enn var fjarri því að líta á sig
sem eina þjóð, varð aðeins til að
auka andóf gegn honum. Olíu-
peningarnir, sem tóku að
streyma inn á 7. áratugnum,
gerðu í þessum efnum illt verra,
því að þeir söfnuðust í fárra hend-
ur með þeim afleiðingum að lífsk-
jaramunur jókst.
Líbýa eins og hún hefur verið
síðustu tvo áratugina, þar með
talinn Gaddafi sjálfur, er á marg-
an hátt eðlilegt afkvæmi þessarar
fortíðar. Fram að heimsstyrjöld-
inni síðari höfðu Líbýumenn ekki
teljandi reynslu af öðrum
Evrópu- og vesturlandamönnum
en ítölum, sem höfðu farið langt
með það að útrýma lands-
mönnum. Út frá þeirri reynslu
hafa mótast viðhorf Líbýumanna
til Vesturlanda og stöðugur og
áberandi ótti Gaddafis við að
Bandaríkjamenn muni gera
innrás í landið þá og þegar á öðr-
um þræði rætur til hennar að
rekja.
Spámaður í
eigin föðurlandi
í augum umheimsins er Gadd-
afi háskagripur, sem styður næst-
um alla uppreisnar- og hryðju-
verkamenn sem vilja hjálp af
honum þiggja, en jafnframt er á
hann litið sem kynlegan kvist,
óútreiknanlegan, jafnvel ekki
heilan á sönsum, auk þess sem
hann vekur aðhlátur, meira að
segja meðal araba utan ríkis síns.
Hinsvegar er vart vafi á að hann
njóti nokkuð almenns fylgis
heimafyrir. Undir hans stjórn
hefur skapast þar eitthvað sem
minnir á þjóðareiningu, í fyrsta
sinn í sögu landsins. Öðrum
þræði stafar það af því að Gadd-
afi hefur farist ólíkt betur að
hagnýta olíuauðinn en kóngin-
um, með þeim árangri að lífskjör
landsmanna eru að líkindum þau
bestu sem þekkjast í Afríku og
tiltölulega jöfn. Það eru óhemju
framfarir miðað við það sem var
fyrir fáeinum áratugum á þeim þá
örsnauða útkjálka.
Stælar Gaddafis í utanríkismál-
um, hrollvekjandi og hlægilegir í
augum umheimsins, vekja að
öllum líkindum allt annan hljóm-
grunn í ríki hans, enda efalítið
fyrst og fremst ætlaðir fyrir
heimamarkað. Það er sem sé ekki
fjarri því að um hann megi segja,
að hann sé spámaður sem hvergi
sé í heiðri hafður nema í eigin
föðurlandi. Sjálfur er Gaddafi af
ættum fátækra bedúína (sá eini af
Arabaleiðtogum sem af þeim rót-
um er runninn), sem jafnvel á
þarlandsmælikvarða þóttu lágir,
og var alinn upp í Fezzan langt
suður á Sahara, fámennasta og
frumstæðasta hluta þessa strjál-
býla og frumstæða lands. Minn-
imáttarkennd og þörf fyrir að
hefja sig upp til jafns við aðra var
frá bernsku snar þáttur í persónu-
leika hans, og sá þáttur hefur
runnið saman við minnimáttar-
kennd Líbýumanna gagnvart
ekki aðeins Vesturlöndum, held-
ur og öðrum Arabalöndum sem
um aldaraðir voru ofar Líbýu og
hafa á síðustu tímum verið langt á
undan henni í margskonar þróun.
Mikil viðskipti
í húfi
Með hliðsjón af þessu er ekki
nema eðlilegt að Líbýumönnum
þyki gott að trúa því að þeir eigi
leiðtoga og hugmyndafræðing á
heimsmælikvarða, eins og Gadd-
afi rembist eins og rjúpan við
staurinn við að reyna að vera.
Með einkar ofsafenginni arab-
ískri þjóðernishyggju, sem beinst
hefur fyrst og fremst gegn ísrael
og aröbum sem ekki hafa talist
nógu harðir gegn því hefur hann
reynt að ná forustu í Araba-
heiminum. Ennþá hærra hefur
hann þó seilst með því að reyna
að kynna sig sem hugmynda-
fræðilegan frumkvöðul gervalls
þriðja heimsins. í Grænu bókinni
svokölluðu, sem er Das Kapital
fylgismanna hans, leggur hann
fram kenningar, sem hann full-
yrðir að séu miklu betri en jafnt
kapítalismi sem kommúnismi og
að sögn einhverra, sem lesið
hafa, eru blanda af einskonar be-
dúínalýðræði, anarkosyndikal-
isma og fasískum hugmyndum
um samheldan'ki.
Sumra hald er að Gaddafi sé
eitthvað tekinn að róast og benda
í því sambandi á fund þeirra Mu-
baraks Egyptaforseta nýverið.
Þeir ræddu þá málin yfirvegað og
gerðu ráðstafanir til bættra sam-
skipta, eftir langa tíð fáleika og
fjandskapar. Margvísleg tilþrif
Gaddafis til að ná áhrifum og
völdum á alþjóðavettvangi, í Ar-
abalöndum og Afnku hafa lítinn
árangur borið og þegar á heildina
er litið leitt til aukinnar pólitískr-
ar einangrunar landsins. Vera
mætti því að Gaddafi hyggðist
hverfa frá þeim kostnaðarsömu
umsvifum, sem land hans, þrátt
fyrir olíupeningana, hefur vart
efni á.
Með hliðsjón af því er spurn-
ing, hvað Gaddafi nú hyggst fyrir.
gagnvart ftalíu. Þegar höfð er í
huga fortíð ítala í Lfbýu verður
ekki sagt að upprifjun Líbýu-
manna á þeirri hryllingstíð sé út í
hött. En þrátt fyrir það allt tókust
á þeirri tíð milli ítala og Líbýu-
manna menningar- og viðskipta-
tengsl, sem síðan hafa haldist.
Enn tala margir Líbýumenn ít-
ölsku, þeir hafa meiri samskipti
við ftalíu en nokkurt annað Evr-
ópuríki og versla meira við hana
en nokkurt ríki annað; um þriðj-
ungur utanríkisverslunar þeirra
er við Ítalíu. Hér gæti því verið
mikið í húfi fyrir Líbýu, ef sam-
skipti versnuðu.
10 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 3. nóvember 1989
li
f /irr;.
• ivi.m 'í fnoó’éí;
f i-u-i-t i nn\*• Mkt) i't•-;4'i'/.TI Tí'-.iböur'iM f5f'j''j~ii<*rvfí3
I*//i • '7’ 'ÚöiViðj . i j‘ biirjrfslíf
éc-jirtú'-bsi.tíéa J
■'tnnsrnÍB
W.ífí—
r.o;> •imi’i’-ini'j nra •
•iUöl.M ir'rl.fibli >*
' i >