Þjóðviljinn - 03.11.1989, Síða 23

HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Þegar fjölmiðlar eru að fjalla
um atburði í Póllandi og Úng-
verjalandi og Sovétríkjunum,
klykkja þeir oft út með staðhæf-
ingum um að nú sé sósíalisminn
búinn að vera. Tíðindin að austan
tákni gjaldþrot hans.
Er þetta rétt?
Ef að menn hafa verið á þeirri
skoðun, að ríkin um austanverða
Evrópu séu hin „raunverulegi
sósíalismi“ eins og ráðamenn þar
sögðu, þá er staðhæfingin rétt.
Ef að menn hafa í veigamiklum
atriðum verið ósáttir við þróun-
ina í þessum heimshluta og EKKI
viljað viðurkenna að þar væri á
ferð sósíalismi sem ætti nafnið
skilið, hvað þá hinn eini mögulegi
Rússar sem Ungverjar tala nú
hátt og mikið um nauðsyn þess að
gefa fyrirtækjum sjálfstæði, láia
þau bera ábyrgð á sjálfum sér,
nota gangvirki markaðarins til að
bæta úr sóun ofstýringarinnar á
mannafla og hráefnum og úr
vöruskortinum. Hvað úr þeirri
blöndu verður, vitum við ekki.
Vesturþýska vikuritið Spiegel var
á dögunum að spyrja frú Doris
Cornelsen, þekktan sérfræðing
um hagkerfi DDR, Austur-
Þýskalands, hvort menn mundu
þar eystra stefna að blöndu áætl-
unarbúskapar (t.d. á sviði orku-
mála og húsnæðisbygginga) og
markaðsbúskapar. Frú Cornels-
en gaf svofellt svar:
Er sósíalisminn gjaldþrota?
sósíalismi, þá er staðhæfingin
röng. Sósíalisminn er enn á dag-
skrá - ekki sem tiltekið ástand
sem keppt er að og byrjar á til-
teknu ári, heldur „hreyfing sem
breytir ríkjandi ástandi“ (vitnað í
Friedrich gamla Engels - eftir
minni).
Flokksræðiö
og miðstýringin
Gjaldþrota er sú kenning að
einhver „úrvalsfiokkur" geti með
einokun valdsins (í stjórnar-
skránum hét það að kommúnist-
aflokkurinn færi með forystu-
hlutverk á öllum sviðum þjóðlífs-
ins) tryggt þróun til hins besta af
öllum hugsanlegum heimum.
Gjaldþrota er líka sú kenning, að
hægt sé að stjórna þjóðfélagi með
altækum áætlunarbúskap. Þar
sem eitthvert miðstjórnarapparat
ákveður hvað hver skal fram-
leiða, úr hvaða hráefni, með
hvaða tækni, og á hvaða verði.
Það dæmi gengur ekki upp.
Trúin á skynsam-
lega áætlun
Sósíalistar á Vesturlöndum
hafa vonandi flestir haft vantrú á
kenningunum um flokksræðið.
Að minnsta kosti síðustu tuttugu-
þrjátíu árin. Aftur á móti hafa
menn lengur en skyldi vonað að
áætlunarbúskapurinn skilaði ár-
angri sem um munaði í þróun til
betra mannlífs.
Menn héldu að með áætlun-
arbúskap kæmu skynsamlegir út-
reikningar og mat á því hvað mest
væri þörf fyrir í veg fyrir sóun og
óráðsíu hinnar frjálsu sam-
keppni.
Þetta hefur reynst höfuðmis-
skilningur. Sá misskilningur
studdist bæði við óskhyggju og
svo við það að menn tóku of
mikið mark á glæsilegum hag-
skýrslum Sovétríkjanna.
Hagtölur
eru hæpnar
Það er alltaf erfitt að reikna út
NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 23
hagvöxt af viti. En sovéskar
reikningsaðferðir hafa verið ein-
staklega villandi. f fyrsta lagi var
blátt áfram logið til um árangur.
Á fjórða ári fyrstu fimm ára áætl-
unarinnar lýsti Stalín því yfir að
búið væri að framkvæma áætlun-
ina. í raun vantaði um 25% upp á
það. Hagstofan varð þá að færa
upp allar tölur sem því svaraði,
með öðrum orðum falsa þær. Þar
með var tekin upp stór skekkja í
áróðursreikningana sem átti eftir
að stækka mikið. (Um þetta var
nýlega skrifað í sovéska blaðinu
Ízvestíja). í öðru lagi var ha-
gvaxtarrreikningur Sovétmanna
á víxl gefinn upp í magni og rú-
blum. Magntölur (framleidd
tonn af stáli t.d.) sögðu ekkert
um gæði eða nýtingu - sjálf
skýrslugerðin sovéska ýtti m.a.
undir það að allar vélar væru
miklu þyngri og málmfrekari en
þurfti. Verðlagstölur gáfu mögu-
leika á því að sýna góða útkomu á
pappírum jafnvel þótt fram-
leiðsla yxi ekki að magni til. Þú
breytir einhverri neysluvöru lítil-
lega, hækkar verðið um tíu prós-
ent og kemur út með 105% fram-
kvæmd áætlunar - jafnvel þótt þú
sendir minna magn á markað! Og
svo framvegis.
Hagvaxtartölurnar sovésku
fengust líka með því vafasama
móti, að gengið var frekt á nátt-
úruna og auðlindir hennar, rjóm-
inn fleyttur ofan af. Það hefur svo
sem gerst víðar að menn hafi unn-
ið sér stundarhagnað sem tekur
sig vel út á hagskýrslum með rán-
yrkju á skógum, vötnum, og
gróðurmold - en í Sovétrikjunum
urðu af því fyrirhyggjuleysi alveg
sérstaklega daprar sögur. Glasn-
ostið, málfrelsið, hófst einmitt
þegar fyrir daga Gorbatsjofs, á
því, að rithöfundar gengu fram
fyrir skjöldu og lýstu náttúruslys-
um herfilegum og spurðu: Eru
þetta ekki alltof dýrkeyptar
„framfarir“?
Viss árangur
Sovéski áætlunarbúskapurinn
skilaði reyndar verulegum á-
rangri. Einkum á þeim sviðum
þar sem auðveldast er að koma
einföldum magnkröfum við. Þeg-
ar grafa skal kol úr jörðu, reisa
orkuver eða framleiða hundrað
miljón pör af gúmískóm á sveitaf-
ólkið. En eftir því sem þarfir
fólks verða meiri og fjölbreyttari,
þeim mun meiri dragbítur verður
það á öll nýmæli, að ákvarðanir
um alla hluti þarf að sækja til
miðstjórnaappírats sem hefur
lagavald yfir einstökum fyrir-
tækjum. Áuk þess ruglar það
dæmið að verðmyndun fór ekkert
eftir framleiðsukostnaði heldur
eftir pólitísku mati á því sem talið
var nauðsynlegt og hvað ekki.
Þar með var miklum fjármunum
varið til að halda niðri verði á
einstökum matvælategundum -
meðan þær neysluvörur sem
þjóna því að gera hvunndaginn
þægilegri og kannski skemmti-
legri urðu þeim mun dýrari.
Brauð er haft mjög ódýrt til dæm-
is, en kaffi selt á svimandi verði.
Niðurstaðan varð einatt skortur á
hvorutveggja - ýmsum lífsnauð-
synjum jafnt sem stofumublum.
Einhver blanda
Það er af þessum sökum sem
„Hér á Vesturlöndum eru til
ýmsar tegundir kapítalisma - í
Sambandslýðveldinu Þýskalandi,
í Bandaríkjunum, í Svíþjóð. Ég
er viss um að einnig í sósíaiisman-
um sé hægt að blanda þáttum úr
áætlunarbúskap og markaðsbú-
skap saman á margvíslegan hátt.
Auk þess er áætlunarbúskapur-
inn alls ekki einhver fastur
hryggjarliður í sósíalismanum
sem hann getur ekki án verið.
Sósíalískar hugmyndir eru hug-
sýnir um heim sem sé laus við
arðrán, þar sem menn geta búið
við öryggi og hafa jafna mögu-
leika (við upphaf lífsbaráttunn-
ar). Þetta eru vissulega grund-
vallaratriði í sósíalisma, en ekki
áætlunarbúskapurinn... Kannan-
ir benda til þess að íbúar DDR
séu alveg sáttir við ýmsa svokall-
aða ávinninga sósíalismans, að
þeim finnst rétt og gott að margt
sé í samfélagseign, að þeir meta
mikils hið félagslega öryggi og
menntakerfið einnig. Það eina í
búskap DDR sem er óhæft það er
hinn altæki áætlunarbúskapur".
Og látum það nægja að sinni.
Sonnettur Shakespeares á tslensku
Daníel Á. Daníelsson læknir á
Dalvík hefur þýtt á íslensku einn
ágætasta Ijóðaflokk heimsbók-
menntanna, Sonnettur Shakesp-
eares, sem eru 154 taisins.
Menningarsjóður gefur bókina
út. Daníel ritar ítarlegan formála
og eftirmála, þar sem fjallað er
um tilefni Sonnettanna og sögu
þessarar skáldskapargreinar.
Shakespeare þekkja menn að
sjálfsögðu best fyrir leikrit hans
mörg og merk, en það hefur og
verið haft á orði að sonnetturnar
hefðu einar nægt honum til
heimsfrægðar.
Enda viðurkennir þýðarinn að
það hafi verið „áhættusamt“ að
leggja út í að þýða Shakespeare.
Það er ekki langt síðan ég byrjaði
á þessu í alvöru, sagði hann í
stuttu spjalli við Þjóðviljann. Og
Danfel Á. Daníelsson: Þetta var
áhættusöm næturvinna.....
vann ég svo verkið í næturvinnu
mestan part á fáeinum árum,
með hvíldum vitanlega. Að vísu
hafði ég löngu áður fúskað við að
þýða sonnetturnar, en þá hafði ég
öngvar skýringar að styðjast við
og vannst ekki.
Daníel getur þess í formála að
hann hafi við þýðinguna og
samantekt formálans haft hlið-
sjón af skýringum sem breska
skáldið og sagnfræðingurtinn A.
L. Rowse hefur sett fram í bókum
sínum.
Finnst þér að enn sé mörgum
spurningum ósvarað um sonnett-
ur Shakespeares? spyr blaða-
maður.
Ég held að öllum spurningum
um þær sé ósvarað enn, sagði
Daníel. Nema þeirri hver höf-
undurinn er. Það hafa verið skrif-
uð heil bókasöfn um sonnetturn-
ar og alltaf koma fram nýjar og
nýjar skýringar sem vitanlega
stangast á við þær sem fyrr komu.
En sem fyrr segir - ég set traust
mitt á Rowse, án hans skýringa
hefði ég ekki getað unnið þetta
verk...
f bókarkynningu segir ma.a.: f
Sonnettunum birtist Shakespe-
are í öðru ljósi en í leikritum sín-
um. Lesandinn kynnist þar
mannninum sjálfum, lífsbaráttu
hans og skaplyndi, hryggð og af-
brýði, gleði og munúð, sem hann
lýsir opinskátt í þessum einstæða
ljóðaflokki. Daníel Á. Daní-
elsson hefur áður birt þýðingar á
ljóðum góðskálda á enska og
þýska tungu og sjálfur hefur hann
ort margt - á fíeiri en einu tungu-
máli. áb
%♦ t 'fA'n' t
‘t:(( í < ‘wh<y /' i 'vr
:þíil-Htii'.'iit .*•» Wi/W ! <W«! otiðfö&I •
I ; I
*sc i - v t)
tty-fM'vírn/i.qí f>f> ‘f i