Þjóðviljinn - 04.11.1989, Blaðsíða 7
ÞJOÐMAL
„Mjög mikilvægt er að fylgjast
meö þeim stöölum og reglum,
sem ákveönar veröa af EB, svo
að hægt verði að samræma
okkar reglur að þeirra."
(Feitletrun mín - JG)
Orð sem þessi eru farin að
verða næsta kunnugleg í venju-
legri umfjöllun um Island og EB.
Og skilja má það, sem að baki
liggur, þegar meiri háttar aðilar
útflutningsatvinnugreina eiga í
hlut. Ofangreind tilvitnun er þó
ekki til þeirra sótt. Hvort sem
menn trúa því eða ekki, er hér
verið að tala máli íslenskra
neytenda, og orðin tekin úr nið-
urlagi greinarinnar „Evrópu-
bandalagið og þáttur neytenda“
eftir talsmann Neytendasamtak-
anna, en sú grein var birt í blaði
viðskiptafræðinema „ísland og
Evrópa 1992“, sem út kom nú í
vor.
Þessi orð eru niðurstaða um-
fjöllunar höfundar um nokkur
þau atriði í nýskipan Evrópu-
bandalagsins, sem neytendur
varða. Og fara má nærri um, að
þau hljóti þá að vera lofsverð,
þau atriði, sem höfundur telur
svo brýnt, að við tökum okkur til
fyrirmyndar. Og dálítið undar-
legt að sjá svo lofsamlegum orð-
um farið um þær hliðar EB, sem
að neytendum snúa, ekki síst ef
greinin er borin saman við það,
sem fulltrúar danskra neytenda
hafa látið fara frá sér undanfarið.
Þeir eru hneykslaðir, þeim
blöskrar og þeim ofbýður margt
af þeim atriðum, sem EB hefur
og ekki síður menningarlegum
mismun þjóða. Hefði mátt vona,
að neytendasamtök aðildarþjóð-
anna þekktu sinn vitjunartíma
þá. Stefnt var að ríkisheild; Ein-
ingarlögin, sem síðar komu, lágu
þegar milli lína í Rómarsáttmál-
anum, og má kalla það gæfu okk-
ar íslendinga, að Bjarni heitinn
Benediktsson sá hvert stefndi og
hafnaði með öllu aðild að því,
sem þá hét Efnahagsbandalag
Evrópu, meinleysislegu nafni,
sem margan glapti þá. Þetta
tvennt, Rómarsáttmáli og Ein-
ingarlög, er í raun orðið jafngildi
stjórnarskrár Evrópubandalags-
ins. A grundvelli þeirrar „stjórn-
arskrár" er Evrópudómstólnum í
Lúxemborg nú heimilt að nema
úr gildi lög og stjórnarákvæði
hvaða aðildarríkis sem vera skal.
Og það hefur þegar gerst oftar en
einu sinni.
Að gerð Rómarsáttmálans
stóðu valdamenn á sviði efna-
hagslífs og stjórnmála; þar voru
fulltrúar neytenda ekki hafðir til
ráðuneytis. Gæti ofangetinn
greinarhöfundur leitað sér til
fróðleiks að ákvæðum um
hagsmuni eða rétt neytenda í því
plaggi. Fólkið, „neytendurnir" í
EB komu naumast við sögu fyrr
en drjúgu eftir að öll megin-
skipan EB var orðin föst í sessi og
grundvöllur lagður að stofnun
allsherjarríkis árið 1992. í>á fyrst
- þremur áratugum eftir stofnun
EB, - fara óbreyttir Evrópubúar
að koma við sögu þessarar Evr-
ópu fyrirtækjanna; þá fyrst er far-
Jón Gunnarsson
Islenskir neytendur
og innri markaður EB
gert Dönum að taka upp. En
varnaðarorð eða efasemdir um
ráðstafanir og háttalag EB er
ekki að finna í þessari grein, öðru
nær. Og í reyndinni virðist hún
samin upp úr því sjálfslofi og
sjálfslýsingum Evópubandalags-
ins, sem nú flæða yfir allt og hlið-
stæðu má helst finna í sjálfslý-
singum Sovétmanna fyrir daga
Gorbatsjovs. Ríki, sem búa við
alræðisskipulag og vita þó af
veikleikum sínum, þurfa einatt á
slíkum áróðri að halda. Og það
kemur fyrir, að menn leggi trún-
að á þann áróður. Þar hygg ég, að
oftar ráði hrekkleysi en illur ás-
etningur, en afleiðingarnar geta
orðið jafnslæmar allt um það.
Lítið dæmi um þetta er umgetin
grein um EB og íslenska neytend-
ur, m.ö.o. um EB og íslendinga.
Markmið EB önnur
en neytendavernd
Höfundur rekur eitt dæmið af
öðru um það, til hvflíkra ágæta
stofnun EB horfi fyrir neytendur.
Og þau dæmi þarf að skoða nán-
ar, hvert og eitt. Höfum hugfast,
að EB rekur öldungis ekki sögu
sína til verndarsamtaka neytenda
af neinu tagi. Samtök hagsmuna-
aðila stóriðnaðar komu fyrst,
Kola- og stálsamsteypan svo-
nefnda, samtök með ljós, skiljan-
leg og yfilýst markmið, hags-
munamarkmið framleiðenda.
Sömu markmið réðu ferðinni, er
Rómarsáttmálinn var gerður, þar
var staðfest því sem næst ótak-
mörkuð samvinna sterkustu
fjármagnsaðila í aðildarlöndun-
um, rutt skyldi úr vegi hverju því,
sem hamlað gæti frjálsu flæði
fjármagns, varnings og vinnuafls
milli landanna, svo sem landa-
mæragæslu, höftum hvers konar
Neytendasamtökin úti að aka?
Kröfurnar sjö
ið að tala um hina „félagslegu
hlið“ EB, Evrópubúa sjálfa og
hag þeirra. Líkt og illa gerður
hlutur og frekar óvelkominn er
þessi svonefnda „félagslega hlið“
svo illa sem hún fellur að áður
settum markmizum EB. Hún er
raunar næstum einvörðungu af-
greidd með loforðum þessi árin.
EB-stjórar tala að jafnaði um
„félagslegu hliðina" í framtíð og
orðalag varaformanns Neytenda-
samtakanna vísar eftir því einnig
til framtíðar, þess, sem „verður
gert“, „tillögur hafi verið gerðar
um“ eða „stefnt sé að“. En menn
verða að setja hrekkleysi sínu
takmörk, ekki síst þeir, sem taka
Sjö meginkröfur Alþjóðasam-
taka neytenda rekur höfundur í
upphafi máls síns: 1) ákvæðið um
að vara skuli hættulaus lífi og
heilsu; 2) ákvæðið um rétt til
fullra upplýsinga um innihald
vöru; 3) ákvæðið um frjálst vöru-
val, sem aftur tengist allri löggjöf
um tryggingu frjálsrar samkeppni
á markaði; 4) ákvæðið um bóta-
rétt, reynist vöru ábótavant; 5)
ákvæðið um rétt til að krefjast
opinberrar íhlutunar, sé gengið á
rétt neytenda; 6) ákvæðið um þá
fræðslu, sem neytendum er
nauðsynlegt til að geta fylgt hags-
munum sínum eftir, og 7)
ISLAND - EB
á sig að vera í forsvari fyrir
neytendur. Danskir neytendur
muna loforðin, sem þeim voru
gefin 1972, og þeir vita, hverjar
efndir hafa orðið. Forbruger-
rádet í Danmörku hefur fylgst
náið með framvindu hagsmuna
neytenda innan EB og fundið þar
mörg og ósmá umkvörtunarefni.
Að þeim atriðum verða íslenskir
neytendur nú líka að hyggja.
En nokkur takmörk langar mig
að setja hrekkleysi varaformanns
Neytendasamtaka okkar, fara
nánar í saumana á þeim dæmum,
sem réttlæta tilvitnunina hér í
upphafi máls og rekja dæmi, sem
benda til allólíkrar niðurstöðu og
ættu vonandi að geta orðið ís-
lenskum neytendum nokkur
hvatning til að skyggnast betur á
merkingar þeirrar vöru, sem þeir
kunna að kaupa frá löndum
Evrópubandalagsins.
ákvæðið um rétt til heilsusamlegs
umhverfis.
Hér er um alþjóðlega yfirlýs-
ingu að ræða, og þarf lesandi
varla að leita lengi dæmanna um
það, hve víða þær eru brotnar,
sumar eða allar. Um stefnu EB
segir höfundur, að hún sé „mjög
samsvarandi ofangreindum at-
riðum“. Sannleikur er hins vegar
sá, eins og neðar mun tíundað, að
EB brýtur þessi ákvæði í sífellu,
beint og óbeint, svo sjálfsögð sem
þau annars virðast sem viðmiðun
baráttu neytendasamtaka. Það
vantar enda allmikið á, að
neytendasamtök aðildarríkja EB
séu jafnhrifin af ráðstöfunum EB
og hin íslensku virðast vera. Og
samtök neytenda og umhverfis-
verndunarsinna innan EB hafa
nú alllengi háð árangurslitla bar-
áttu fyrir því, að ákvæði sem þessi
séu virt í verki. Aukið fylgi Græn-
ingja á Evrópuþingi er þeim at-
riðum öldungis ekki ótengt.
Kröfurnar sjö og EB
Málavaxta vegna er ástæða til
að fjalla jöfnum höndum um
fyrstu og aðra meginkröfu Al-
þjóðasamtaka neytenda, þ.e.
kröfuna um óskaðsemi vöru og
kröfu um tæmandi upplýsingar.
Vitneskja um skaðsemi krefst
réttra upplýsinga og nægra. Því er
þetta í raun ein og sama krafan,
eins og þessi atriði horfa við okk-
ur. Og séu til skólabókardæmi
um siðferðislegt ábyrgðarleysi
framleiðenda, eru það einmitt
þær reglugerðir um vörumerk-
ingar sem EB hefur sem óðast
verið að lögleiða og gert aðildar-
ríkjum sínum að hlíta, einatt
nauðugum viljugum. í sem stystu
máli er það nú orðið refsivert at-
hæfi í Evrópubandalaginu að
framfylgja kröfu nr. 2, kröfunni
um rétt til fullra upplýsinga. Og
illgerlegt verður þá að ná vissu
um að fullnægt hafi verið ofan-
getinni kröfu nr. 1. Samkvæmt
reglugerðum Evrópubandalags-
ins eru tekin fram nokkur skaðleg
efni, sem greina má frá í merk-
ingu varnings, jafnt vöru til nota í
iðnaði eða til neyslu. Þau efni eru
skráð sem sá staðall, sem miðað
skal við; þau má skrá á umbúðir
þess varnings, sem um ræðir.
Hins vegar er blátt bann lagt við
því og varðar refsingum, ef ein-
hver framleiðandi eða aðildarríki
tekur fram fleiri skaðleg efni í
vörumerkingu en EB-staðlamir
kveða á um. Slíkt athæfi telst nú
til ólöglegra samkeppnishátta á
markaði í Evrópubandalaginu.
Framleiðendum er með öðrum
orðum skipað að þegja yfir skað-
legum efnum sem kunna að
leynast í varningi þeirra. Hyggj-
um nánar að þessu. Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunin (WHO)
annast skráningu efna í markað-
svarningi, sem eru ýmist sannan-
lega skaðleg lífi og heilsu manna
eða talin líkleg til skaðsemda.
Skrá WHO er dreift til aðildar-
ríkja, þar á meðal ríkja Evrópu-
bandalagsins. Hún telur hátt á
þriðja hundrað efna, sem eru
sannanlega skaðsamleg lífi og
heilsu manna. Á skrá Evrópu-
bandalagsins eru hins vegar að-
eins rúmlega áttatíu þessara efna.
Öll Norðurlönd miða við ræki-
legri merkingarkröfur og ræki-
legri upplýsingar, og sama máli
gegnir um FDA, matvæla- og
lyfjaeftirlitið bandaríska.
Geislun, asbest og
„danska veikin“
Þessu tengjast ekki síður þær
aðferðir, sem notaðar eru til að
auka á geymsluþol vöru. í EB er
heimilt að beita geislun í því
skyni, en það er óvíða annars
staðar tíðkað og aðeins að því er
varðar ákveðnar tegundir ma-
tvæla og fóðurvöru. Upplýsingar
um það, hvort vara hefur verið
geisluð eða ekki, eru að jafnaði
ekki settar í vörumerkingu, og
reynir því hér bæði á fyrsta, ann-
að og sjötta atriðið í ícröfum al-
þjóðasamtaka neytenda.
Hér er rætt um geislun, og er þá
ekki úr vegi, að minnst sé á áhrif
Chernobylslyssins á kornupp-
skeru innan EB. Þar spilltist
hveitiuppskera eins aðildarríkis-
ins, Grikklands, svo mjög, að
uppskera ársins 1986 var ekki tal-
in markaðshæf. Engu að síður fór
hún öll á markað, þót Becquérel-
tala mældist mun hærri en jafnvel
Evrópubandalagið telur innan
hættumarka. Bókhaldsuppgjör
eftir á gerðu ljóst, að svo hafði
farið, hveitinu gríska hafði verið
dembt saman við aðrar hveiti-
birgðir EB og það selt. Enn eitt
dæmi um það stig siðferðislegrar
ábyrgðarkenndar, sem einkennt
hefur viðhorf Evrópubandalags-
ins til heilbrigði neytenda. Ekki
er dýrunum óhætt heldur; um
það vitnar dauði 300 kálfa á Fjóni
snemma á þessu ári. EB-merkt
fóður frá Hollandi hafði orðið
þeim að fjörtjóni.
Hér er erfitt að sjá annað en
framin séu og í raun fyrirskipuð
skipulögð brot á annarri kröfu al-
þjóðasamtaka neytenda, krö-
funni um fullar upplýsingar um
þá vöru, sem neytandi kaupir.
Evrópubandalagið hefur raun-
ar ekki sagt sig úr WHO enn, og í
sumum tilvikum er skaðsemi efna
raunar viðurkennd, en engu að
síður bannað að geta þeirra í
vörumerkingum. í öðrunt tilvik-
um hefur EB neitað að viður-
kenna skaðsemi efna, enda þótt
skýr, læknisfræðileg rök liggi
fyrir. Á það hefur reynt í Dan-
mörku; þar er um að ræða
„dönsku veikina" sem svo er
nefnd í Briissel og er einn alvar-
legasti atvinnusjúkdómur mál-
ara. Svo er að sjá, að EB telji, að
sá sjúkdómur sæki á Dani eina
EB-þjóða. Hann kemur fram í
heilaskemmdum og hefur verið
rakinn til 13 efna, sem málarar
nota við starf sitt. Þessi efni voru
gerð merkingarskyld í Dan-.
mörku. EB lagði hins vegar blátt
bann við því að getið væri fleiri en
þriggja þessara efna, oig þeim úr-
skurði hafa Danir orðið að hlíta.
Sama máli gegnir um asbest. Af
því efni stafar ekki umtalsverð
hætta að mati EB. Um ofnæmis-
valdandi efni er áþekka sögu að
segja. Nákvæm og sundurliðuð
merking hefur verið tíðkuð á
fcNorðurlöndum. EB hefur ein-
faldað þá merkingu og gert að-
ildarríkjum að fara að þeim
Framhald á bls. 9
Laugardagur 4. nóvember 1989 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7