Þjóðviljinn - 10.11.1989, Side 15

Skútur á Viðeyjarsundi fyrir aldamótin. Ljósm. Árni Thorsteinsson tónskáld. Frummyndin er í rauðbrúnum tónum sem ekki nást í eftir-
prentun, en mynd þessi telst til listrænnar Ijósmyndunar í háum gæðaflokki.
Þjóðminjasafnið minnist
þess nú að um þessar mundir
eru 150 ár liðin frá því að að-
ferð franska Ijósmyndarans
Louis Daguerre við að taka
myndir á koparplötur var gerð
opinber. Inga Lára Baldvins-
dóttir hefur af þessu tilefni sett
upp sýningu í Bogasalnum,
sem rekur sögu íslenskrar
Ijósmyndunar frá upphafi
fram til þess tíma þegar Ijós-
myndavélin var orðin almenn-
ingseign og fréttaljósmyndin
orðin ríkur þáttur í íslenskri
fjölmiðlun. Merkasti hluti sýn-
ingarinnar er þó sá hluti henn-
ar, sem rekur sögu íslenskrar
Ijósmyndunar á síðustu öld og
fram að aldamótum. Er
jafnvel álitamál, hvort ekki
hefði verið ástæða til þess að
takmarka sýninguna ein-
göngu við þetta tímabil og
gera því þeim mun betri skil.
Ekki síst þar sem sýning af
þessari stærð getur ekki gert
síðara tímabilinu viðhlítandi
skil.
Það gefur sýningunni í Þjóð-
minjasafni stóraukið gildi, að í
nær öllum tilfellum er um frum-
myndir að ræða, en ekki eftir-
tökur.
Fyrstu Ijós-
myndararnir
íslendingar komust fyrst í
kynni við ljósmyndalistina á
fimmta áratug síðustu aldar.
Helgi Sigurðsson (1815-1866),
síðar prestur á Skeggjastöðum á
Langanesströnd, lærði að gera
daguerrótýpur í Kaupmannahöfn
1845, fyrstur íslendinga. Engin
„sólmynd“, eins og daguerrótyp-
ur voru kallaðar á fslensku, hefur
varðveist eftir hann, en elstu fs-
lensku Ijósmyndirnar, sem varð-
veittar eru, voru gerðar á votar
glerplötur. Jón Chr. Stephánsson
(1809-1910) lærði ljósmyndun á
glerplötur á Borgundarhólmi
1858 fyrstur fslendinga að talið
er. Talið er jafnframt að hann sé
höfundur einnar af elstu íslensku
ljósmyndunum, sem varðveittar
eru, en það er portrettmynd af
Rannveigu Hallgrímsdóttur frá
Steinsstöðum (1802-74), en hún
var systir Jónasar skálds. Athygl-
isvert er að mynd þessi, einkum
augnsvipurinn, staðfestir mjög
svipeinkenni þau sem koma fram
Einn fremsti Ijósmyndarinn hér á
landi um aldamótin síðustu var
Pétur Brynjólfsson (1882-1930),
en hann varð fyrstur íslenskra
Ijósmyndara konunglegur hirð-
Ijósmyndari árið 1907. Hér sjáum
við mynd af Edvald Möller og
starfsfólki í sápugerð hans í
Reykjavík einhvern tímann um
eða uppúr síðustu aldamótum.
Myndin hefur ómetanlegt gildi,
bæði listrænt og heimildarlegt.
Eins og mynd Gunnhildar
Thorsteinsson er undantekning á
þessum tíma hvað varðar efnis-
val, þá eru fjölskyldumyndir
Friðriks Gíslasonar af bændafjöl-
skyldum undir Eyjafjöllum frá
1890 það einnig. Myndin af Ólafi
Ólafssyni í Dalseli er bæði svið-
sett í óvenjulegu umhverfi, og
sjálf uppstillingin er líka óhefð-
bundin: ef borið er saman við
mynd eftir Önnu Schiöth af Jo-
han Christensen verslunarstjóra
á Akureyri og konu hans, Maríu
Nikolínu, þá sést að þar er stöðu-
munur kynjanna undirstrikaður
með öðrum og skýrari hætti í
uppstillingunni.
Efni sýningarinnar í Þjóðminj-
asafninu verður með engu móti
gerð skil í stuttri blaðagrein, en
ástæða er til að hvetja til þess að
sú vinna sem hér hefur verið unn-
in verði nýtt í það að gera sér-
staka bók um íslenska ljósmynd-
un á 19. öldinni. Slík bók gæti
brugðið nýju og óvæntu ljósi á
þetta tímabil í sögu okkar.
Sýningin í Þjóðminjasafninu er
opin þriðjudaga, fimmtudaga,
laugardaga og sunnudaga kl. 11-
16 til nóvemberloka. -ólg.
Akureyrskarmillistéttarkonurumaldamótin: Efstfráv.: LáraÓlafsdótt-
ir Ijósmyndari, Helga Schiöth, Þóra Matthíasdóttir. Miðröðf.v.: Oddný
Vigfúsdóttir, Engel Jensen Ijósmyndari. Neðstf.v.: Matthea Matthías-
dóttir og Anna María Schiöth. Ljósmynd: Anna Schiöth (1846-1927),
sem rak Ijósmyndastofu á Akureyri 1878-1899.
Fjölskyldumynd af Ólafi Ólafssyni bónda í Dalseli undir Eyjafjöllum,
Sigríði Ólafsdóttur konu hans og börnum þeirra, Kristjáni og Guðríði
Þóroddsdóttur, dóttur Sigríðar af fyrra hjónabandi. Myndin er tekin
1890 af Friðrik Gíslasyni.
Johan Christensen verslunarstjóri á Akureyri og Maria Nikolina, f.
Jensen, kona hans. Myndin er tekin af Önnu Schiöth, sem rak Ijós-
myndastofu á Akureyri 1878-1899. Athyglisvert er að bera saman
myndina af bændafjölskyldunni undan Eyjafjöllum og kaupmanns-
hjónunum frá Akureyri, en þær eru frá sama tíma.
Áhöfn á ókunnu fiskiskipi um aldamótin. Takið eftir að skipstjórinn hefur klætt sig í hvíta skyrtu
og sett upp hálstau. Ljósm. Pétur Brynjólfsson.
GunnhildurThorsteinsson:Konurviðfiskþvott.Myndinertekináóþekktumstaðum aldamótin síðustu og er meðal elstu heimildarmynda um íslenskt atvinnulíf.
á teikningu Helga Sigurðssonar
af skáldinu á líkbörunum.
Ljósmyndin og
dráttlistin
Á meðan ljósmyndalistin í
Evrópu tók spón úr aski margra
myndlistarmanna á síðari hluta
19. aldar, og heillaði aðra svo að
þeir lögðu frá sér pensilinn og
lærðu á myrkurhús í staðinn, þá
varð ljósmyndin undanfari þess
að menn færu að leggja stund á
myndlist hér á landi í þvf skyni að
draga upp mynd af náunganum
eða umhverfi sínu. íslensk Ijós-
myndun gat því ekki byggt á inn-
lendri hefð eins og annars staðar í
Evrópu, og ljóst er af heimildum
að margir íslendingar höfðu
þessa nýju listgrein í flimtingum
og töldu hégóma. Þannig segir
Benedikt Gröndal frá því í
Dægradvöl, að Konráð Gíslason
hafi lagt „eplaskurn yfir annað
augað á sér“ þegar Helgi Sigurðs-
son var að „daguerrotypera"
hann og fleiri íslendinga í Kaup-
íslensk
Ijósmyndun
á síðustu öld
mannahöfn. Varð það síðan ráð-
gáta hjá Helga hvernig þessi ó-
skapnaður komst á plötuna. Seg-
ir Inga Lára Baldvinsdóttir í rit-
gerð sinni „Daguerrotypur á ís-
landi og fyrstu ljósmyndararnir"
að af munnmælum að dæma, þá
hafi Helgi Sigurðsson „haft það
eitt upp úr ljósmyndun sinni, að
hlegið var að honum“.
Sjálfsímynd milli-
stéttarinnar
Þeir íslendingar sem lærðu
ljósmyndaiðn fyrir aldamótin
voru sigldir menn og konur, oft af
vel stæðum ættum, og má segja
að listgreinin tengist þéttbýlis-
myndun og uppvaxandi borgar-
astétt hér á landi. Þetta sést ekki
bara í ættartölum ljósr.
Rannveig Hallgrímsdóttir frá Steinsstöðum (1802-1874), systir Jón-
asar Hallgrímssonar skálds. Ef borið er saman við teikningu Helga
Sigurðssonar af skáldinu látnu kemur í Ijós að sterkur svipur hefur
verið með þeim systkinum. Líklegur höfundur myndarinnar er talinn
Jón Chr. Stephánsson (1829-1910), sem lærði fyrstur (slendinga að
taka myndir á glerplötu 1858.
Merkileg
ljósmynda-
sýning í
Þjóðminja-
safni
anna, heldur líka í viðfangsefnum
þeirra, sem oft bera slík stéttar-
einkenni. Dæmi um þetta er
myndin á forsíðu blaðsins eftir
Hallgrím Einarsson frá Akur-
eyri, sem gefur okkur góða mynd
af sjálfsímynd íslenskra verslun-
armanna um aldamótin síðustu
(Hallgrímur rak ljósmyndastofu
á Vestdalseyri 1895-1901 og síðan
á Akureyri til 1948). Það er Olg-
eir bakari sem hefur reiðhjól með
sér á myndinni sem stöðutákn, en
fremst situr Jón Sigurðsson versl-
unarmaður. Konan með kaffi-
könnuna er Jóhanna matráðs-
kona, barnsmóðir Tryggva
Gunnarssonar bankastjóra, en
sonur þeirra, Ólafur, er lengst til
hægri.
Fyrstu heimilda-
myndirnar
Það er einnig athyglisvert
hversu margar konur lögðu stund
á ljósmyndun hér á landi fyrir
aldamót, á meðan þessi iðja var
bæði dýr og tæknilega vandmeð-
farin. Fyrsti kvenljósmyndarinn
var Nicoline Weywadt, faktors-
dóttir frá Djúpavogi (1848-1921).
Hér á síðunni er hins vegar birt
áhrifamikil mynd eftir Gunnhildi
Thorsteinsson ljósmyndara, sem
sýnir konur við fiskþvott (hugs-
anlega á Bíldudal?), einhvern
tímann fyrir eða um aldamótin.
Þessi ljósmynd hefur ómetanlegt
heimildargildi um vinnuaðbúnað
og klæðnað íslenskra verka-
kvenna á þessum tíma.
14 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 10. nóvember 1989
Föstudagur 10. nóvember 1989 NÝJT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15