Þjóðviljinn - 10.11.1989, Page 21

pAÞ VEf?Þ(/tt: A*
FW/ZA LAUSU /
JÁ, £7V í {U£>Am
bjehl/m,Hvets Kvf/nvj
Hinir ríku
verÖa ríkari
Þegar menn voru að því spurð-
ir fyrir nokkrum árum, hver væri
sá vandi sem stærstur væri í
heiminum, mátti allt eins búast
við því að sumir menn nefndu
heimskommúnismann, en aðrir
heimsvaldastefnu Bandaríkjanna
- allt eftir því hvar þeir sjálfir
voru staddir í hinu pólitíska lit-
rófi.
Síðan hefur margt breyst og
fáir mundu núna svara á þennan
hátt. Það er reyndar allt eins lík-
legt að furðu margir menn, hvort
sem þeir kæmu frá vinstri eða
hægri í pólitísku litrófi, mundu
koma sér saman um að stærsti
vandi mannkynsins væri tengdur
rányrkju og spillingu náttúrunn-
ar. Síðan mundu þeir fara að
deila um það með hvaða ráðum
bæri að snúast gegn þeim vanda.
Réttlætiskrafan
En eitt er það sem vill gleymast
í hraðfleygri þróun og hug-
myndalegri ringulreið okkar
daga. Og það er blátt áfram rétt-
lætiskrafan, sem rís af þeirri
gömlu og skelfilegu og óþægilegu
staðreynd, að hinir ríku verða
ríkari og hinir fátæku fátækari.
En það var einmitt sú þróun sem
var driffjöður í mótun sósíalískra
hugmynda og verklýðshreyfingar
á öldinni sem leið.
f velferðarríkjum af okkar tagi
hafa menn vanið sig á að ýta þess-
um hlutum til hliðar, vegna þess
að þeir eigi ekki við um þróunina
innan okkar samfélaga. Tækni-
bylting og verkalýðsflokkar hafa
reyndar séð til þess að alþýða
manna hefur bætt sinn hag og
nálgast miðstéttir í Iífsháttum.
Þeim mun auðveldara hefur verið
að „gleyma“ því, að talsverður
hluti okkar velmegunar er tengd-
ur því, að ríku og iðnvæddu
löndin hafa grætt drjúgum á fá-
tækt hinna snauðari og varnar-
leysi í viðskiptastríðum. Við
erum reyndar svo vön því að
heyra kveinstafi alþjóðlegra
banka um að það sé búið að lána
þróunarríkjunum alltof mikla
peninga og miklu tali um þróun-
araðstoð, að fáir taka eftir því að í
raun og veru liggur peninga-
straumur frá fátæku þjóðunum til
hinna ríku en ekki öfugt. Kemur
þar margt til, viðskiptahalli
tengdur verðhrapi afurða þróun-
arlanda (t.d. á kaffi nú síðast),
afborganir af miklum lánum,
fjárflótti frá yfirstéttunum í fá-
tæku löndunum.
Gjáin dýpkar
Og ekki verða aðeins ríkari
löndin ríkari og þau fátækari fá-
tækari. í fátækari ríkjunum dýpk-
ar óðum það djúp sem er staðfest
milli ríkra og fátækra.
Enn og aftur eru fjölmiðlar
villandi. Þeir hafa - meðvitað og
ómeðvitað - ýtt undir þá skoðun
að vandi fátæku ríkjanna væri
einkum í því fólginn að þar væru
menn ekki nógu klárir á hag-
kvæmum kapítalískum rekstri.
Ef menn nú færu að öllu sem Fri-
edman og Hayek segja, þá mundi
allt fljótt lagast og fátæku ríkin
bruna hraðfara inn í klúbb hinna
ríku.
í þessari túlkun er mörgu
sleppt. í fyrsta lagi því, að iðnrík-
in og þá Evrópubandalagið eftir-
sótta, slá um sig varnarmúra sem
torvelda mjög fátækum ríkjum
að selja framleiðslu sína. Og í
öðru lagi er horft framhjá því að
yfirstétt hinna fátæku ríkja -
t.a.m. hinnar Rómönsku Amer-
íku - á mikla sök á því hvernig
komið er.
Óvíða er jafn langur vegur
milli ríkra og fátækra og í Suður-
Ameríku. Annarsvegar er um
fimmtungur fjölskyldna, sem iifir
í meira bflífi en ríkt fólk í Japan
og Bandaríkjunum. Hinsvegar er
feiknarlegur fjöldi, 60-80%
þegnanna, sem býr við fullkomið
allsleysi eins og það gerist verst í
Afríku og Bangladesh. Yfirstétt-
in lokar sig í vaxandi mæli inni í
lokuðum hverfum undir vopna-
vemd meðan næringarskortur
skapar heila kynslóð vanheilla
barna í fátæktarbælunum.
Gjöra illt verra
Skuldabyrðar, ofbeldi og óða-
verðbólga (1600% í Brasilíu) hrjá
þessi lönd. Og þeir ríku gera ekki
annað en g^ra illt verra. Þeir em í
rauninni þeir einu sem hafa ráð á
því að greiða skatta til sameigin-
legra þarfa nauðstaddra samfé-
laga - en öngvir svíkja jafn blygð-
unarlaust undan skatti og einmitt
yfirstéttir Rómönsku Ameríku.
Þær koma peningum sínum í
bandaríska dollara og úr landi til
að eiga þar varasjóði ef alþýðan
færi nú að ybba sig. í Bandaríkj-
unum einum hafa ríkir Suðuram-
eríkanar fjárfest og lagt inn 326
miljarði dollara - en það er meira
en Brasilía, Argentína og Mexíkó
skulda samanlagt sínum erlendu
lánardrottnum.
í Bandaríkjunum, pólitískum
bakhjarli yfirstétta Rómönsku
Ameríku, hafa menn áhyggjur af
þessari þróun: menn sjá að sú
millistétt fer halloka sem er helsí-
ur höggdeyfir í þjóðfélögum og
kemur með vexti sínum og við-
gangi í veg fyrir uppreisn hinna
snauðu. Ástandið verður æ eld-
fimara. Því segja virðuleg blöð
eins og vikuritið Time að ríka
fólkið „verði að koma með
eitthvað af peningum sínum heim
frá útlöndum og sætta sig við
virkari skattheimtu“. Enginn
býst við að slík umvöndunarorð
leiði til siðvæðingar hinna ríku -
andstæður halda áfram að skerp- j
ast og menn geta búist við spreng-
ingu hvenær sem vera skal.
Stefán Jónsson:
Lífsgleði á tréfæti með byssu og stöng.
Forlagið 1989.
Þessi bók geymir endurminn-
ingar Stefáns Jónssonar um veiði-
skap og fléttast þær saman við
lýrískar og lífspekilegar athugan-
ir á veiðiástríðunni.
Og þessi lesari hér leggur í bók-
ina dálítið smeykur: hvaða erindi
á vesalingur minn í félagsskap
manna sem mega ekki kvikt sjá í
vötnum og lofti landsins án þess
að kasta fyrir það öngli eða plaffa
úr byssu? Eða - svo reynt sé ör-
lítið að skrúfa niður fordómana:
eru veiðimenn ekki barasta sér-
trúarflokkur sem er best
geymdur út af fyrir sig?
Vissulega skrifar Stefán Jóns-
son stundum um sjálfan sig og
veiðifélaga sína á þann veg, að
hann virðist staðfesta orðróminn
um sértrúarflokkinn. Veiði-
skapnum er lýst sem hreinsandi
iðju og mannbætandi - í veiðum
„er síður rúm fyrir yfirdreps-
skap“ og látalæti, segir Stefán í
kafla um veiðifélaga sína. Hann
man ekki betur en öll umræðu-
efni þeirra „hafi verið merkileg
og aldrei leiðinleg". Hann gengur
lengra og smíðar sér bráð-
skemmtilega söguskýringu sem
lýtur að því, að mannfólkinu hafi
þá fyrst farið að hnigna þégar
menn hurfu frá frjálsum veiði-
skap og gengu undir þrældómsok
jarðyrkjunnar. Með fylgir prýði-
leg útlegging á fyrstu Mósebóíc og
Paradísarmissi. Maðurinn, segir
Stefán, hvarf ekki frá dýrðlegu
veiðimannalífi með glöðu geði:
„heldur af því að drottinn alls-
herjar sem talar í eldinum og í
storminum og í þrumunni, hann
rak fyrrnefnd heiðurshjón úr út
aldingarðinum Eden með lofts-
lagsbreytingu sem fordjarfaði
náttúrfar hnattarins á þá lund, að
mannkyninu varð ekki lengur líft
í paradís veiðimennskunnar,
þangað sem okkur langar öll svo
mikið til að komast aftur og þó
enga jafnmeðvitað og sárt og
veiðimennina“.
Skemmtileg söguskýring, sagði
ég, og þá er komið að því sem
mestu varðar hér: Stefán Jónsson
er svo vel máli farinn, svo út-
smoginn rithöfundur, að hann á
auðvelt með að láta utanveltu-
besefa gleyma því að hann á ekki
heima í veiðikompaníinu.
Þetta gengur að vísu ekki alltaf
án erfiðismuna. Þýðir ekki að
halda því fram að allur fróðleikur
bókarinnar um veiðiskap sé jafn
freistandi fyrir fáfróðan, allar
veiðisögur skemmtilegar. En í
fýrsta lagi eru sögurnar margar
bæði vandaðar og eftirminni-
legar. Eins og til dæmis kaflinn
„Að veiða einn og skríða einn“,
sem sannfærir lesandann á
traustvekjandi hátt ekki bara um
karlmennsku og útsjónarsemi
hins einfætta veiðimanns sem
verður að skríða langar leiðir frá
háska og óhöppum. Heldur vek-
ur um leið virðingu fyrir veiði-
ástríðunni sjálfri, þeirri orku sem
hún leysir úr læðingi. Og þá er
komið að því sem átti að falla
undir liðinn í öðru lagi: bók Stef-
áns er prýðileg sönnun þess hve
mikið manneskjan getur stækkað
og dýpkað líf sitt með því að gefa
hugðarefnum sínum alla alúð og
einbeitingu (og ekki sakar að
hafa húmorinn með svo ekki fari
allt um koll).
HELGARPISTILL
ÁRNI
BERGMANN
Því vissulega er óralangur veg-
ur frá einhverju hálfvolgu frí-
stundadaðri og þeirri upphöfnu
og ljóðrænu ástríðu sem Stefán
lýsir. Má ég þá vitna til þess sem
hann segir um tilhlökkunina sem
„er sjálft ívaf veiðimennskunnar
og þess vegna brýn nauðsyn að
vanda til hennar sérstaklega" -
og fullnægju hennar:
„þá finnst mér einatt sjálf
fullnæging veiðigleðinnar hinkra
við þangað til í aftasta broti sex-
tugustu sekúndu eftirvæntingar-
innar þegar fiskurínn rís og svelg-
urinn myndast við fluguna þína
sem verður að blossa um leið og
þú sérð hann taka hana og
straumurinn leiðir frá henni upp
tauminn, línuna og handlegginn
inn í hjartað“.
Skyld lýrík finnur sér víða stað í
textanum, ekki síst í vönduðum
náttúrulýsingum. (Það vill svo
skemmtilega til að ein slík, sem
segir frá þeim strengjakliði þegar
„skænt hefur við bakkana og
straumurinn rjálar við milljón
brothætta klakaspæni og brýtur
þá jafnótt og þeir myndast“ -
þessi lýsing er kannski því að
þakka að einmitt þennan morgun
skaut Stefán öngva gæs og mundi
þá annað betur.) Það er líka mjög
viðfellinn eiginleiki á stíl þessarar
bókar, hve rækilega spekimál
hennar eru þrædd saman við
myndir veiðiskaparins og allrar
náttúru: „Greindarlegar ályktan-
ir eru yfirleitt botnlægar og verða
ekki dregnar nema á nokkuð-
löngum tíma“, segir á einum
stað. Og í öðrum kapítula lesum
við:
„En það eru hyggindi góðra
veiðimanna að bæla vongleðina
inni í sér svo að hún styggi ekki.
Því ef henni er sleppt lausri getur
hún orkað á höppin, sem dagur-
inn ætlaði manni kannski, eins og
ólátahvolpur á hæsnahóp.“
Verulegur fengur er í teikning-
um Árna Elfars sem textann
prýða.
Árni Bergmann
Föstudagur 10. nóvember 1989 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA 21