Þjóðviljinn - 24.11.1989, Blaðsíða 18

Höfuð-atriði Laxdælu
Hausarnir, hárið og höfuðfötin segja okkur sína íslendingasögu
Laxdæla er ekki ein um
höfðadýrkunina. Um alla ver-
öld hafa hausar, hár og kórón-
ur, mítrur og hattar, hjálmar
og húfur, sagt hliðarsögur í
táknheimi fornmenningar.
Margt er fólk af konungakyni í
Laxdælu, vert þess að bera
kórónur, og höfuðbúnaður og
hárafar eru áberandi í
innviðum og byggingarstíl
sögunnar.
Dæmi:
• í tveim draumum Guðrúnar
Ósvífursdóttur missir hún tákn-
ræn höfuðföt.
• Hjaðningavíg hefjast vegna
þess að Guðrún lætur stela motri,
höfuðbúnaði frá Hrefnu, eigin-
konu Kjartans Ólafssonar.
• Nautið Harri var einkennilegt
um hausinn, bar fjögur horn. Eitt
hornanna tengist í táknfræðinni
víginu á þeim hárprúða Kjartani
Ólafssyni.
• Nafnið Bolli vísar til hjálms
eða hauskúpu á hvolfi.
• Ríkidæmi Ólafs pá byggðist að
verulegu leyti á því að haus
„fauk“ af réttum manni úti í
Bjameyjum á Breiðafirði.
Hvað táknar
hárið?
• í táknfræði merkir mannshár
iðulega tilfinningalíf, greind og
göfgi, einkum ef það er sítt og
mikið. Á sama hátt táknar sítt hár
oft sérvisku, staðfestu, dutt-
lunga, tiilitsleysi eða þrautseigju
við sérstætt verkefni.
9 sinnum
hárgreiðsla
9 sinnum í Laxdælu er hárlit og
hárafari fólks lýst nákvæmlega,
aldrei er það eins. Ævinlega er
verið að lýsa karlmönnum. Þess
er oft getið hve hárið fari vel.
Trúlega merkir sídd hársins bæði
sterkt tilfinningalíf og ákveðna
þrautseigju.
2. kafli: Fagurt og mikið hár.
Haraldur hárfagri, landnáms-
menn þóttust þurfa til íslands
vegna yfirgangs hans. Sídd hárs-
ins samsvaraði lengd baráttunnar
fyrir sameinuðum Noregi.
Margir kaflar: Sítt hár. Aðeins
Kjartan, Bolli og Bolli Bollason
eru sagðir síðhærðir í Laxdælu.
Illræmdasta síða hár íslendinga-
sagna átti svo frænka þeirra í ann-
arri bók, Hallgerður langbrók,
sem neitaði Gunnari á Hlíðar-
enda um hárlokk í bogastreng á
örlagastundu. Síða hárið á þessu
fólki undirstrikar ákveðna stefn-
ufestu og örar tilfinningar. Að
öðm leyti táknar sítt hár Bolla
Bollasonar hugsanlega sterkt og
djúpt tilfinningalíf. Dæmi þess er
að þótt hann dræpi föðurbana
sinn, Helga Harðbeinsson, hélt
hann hlífískildi yfir Harðbeini
syni hans.
5. kafli: Hárgreiða, kambur.
Kambsnes er fyrir miðjum botni
Hvammsfjarðar. Þar týndi
Auður djúpúðga kambi sínum
við landnámið. Sérstætt er það,
svo ekki sé meira sagt, að kenna
allvænan landshluta við hár-
greiðu. Ætli hér sé vísað til þess
hve Auður djúpúðga var menn-
ingarleg í fasi? Hársnyrting var
eitt aðalsmerki yfirstéttarinnar
hjá fornþjóðum.
28. kafli: Hárgerð. Fagurt og
mikið hár. Kjartan Ólafsson
hafði hár mikið “og fagurt sem
silki og féll með lokkum“, “mikil-
leitur og vel farinn í andliti“.
63. kafli: Háralitur. Lýst er
nákvæmlega háralit manna í að-
förinni að Helga Harðbeinssyni.
* Gult, sítt hár, liðaðist á herðar
niður: Bolh Bollason.
* Jarpt hár fer vel: Þorleikur
Bollason.
* Hvítt hár: Þórður Þórðarson
fóstri Snorra goða.
* Svartur á hár og skrúfhár:
Lambi Þorbjarnarson.
* Rautt hár: Halldór og Örnólf-
ur Ármóðssynir.
* Svartjarpt hár: Sveinn Álfsson
úr Dölum.
Hvaö táknar
höfuðiö?
* Höfuðið er kóróna mannsins,
eins og allir vita. Þar býr skyn-
semin, þar eru skilningarvitin.
4 nafngiftir
tengdar höföi
Kollur. Hann var talinn einna
merkastur förunautur landnáms-
konu Laxdæluhéraða, Auðar
djúpúðgu, og sá sem hún mat
mest. Gifti hún honum sonar-
dóttur sína og lét fylgja Laxárdal
(4. kafli). Söguhetjurnar rekja
flestar ættir sínar til Kolls og
Auðar. Margir hafa getið sér þess
til að nöfn sem kennd eru við
kolla í fornbókmenntunum eigi
að lýsa höfðum á krúnurökuðum
mönnum, munkum og prestum,
sem í hávegum voru hafðir eins
og þessi liðsmaður Auðar. Eðli-
legt er að Laxdæluhöfundur, sem
lýsir trúrækinni, kristinni konu,
láti það koma fram í textanum að
uppáhaldsliðsmaður hennar sé
eitthvað í ætt við helga menn,
krúnurakaður, og beri pafn af því
í heiðnu landi.
Höskuldur. Afkomendur
Kolls urðu líka frægir fyrir höfuð
sitt og hár. Sonur Kolls var grá-
kollurinn: Höskuldur, faðir Ólafs
pá, mesta höfðingja sögunnar.
Annað barn Höskulds var Hall-
gerður langbrók, sú sem alræmd
varð fyrir að neita manni sínum
Gunnari á Hlíðarenda um hár-
lokk í bogastreng í annarri bók.
Kjartan og Bollarnir. Laxdæla
segir aðeins 3 söguhetjur vera
síðhærðar. Það eru þeir niðjar
Kolls sem mynda uppistöðu í
söguþræðinum og eru viðstaddir
alla hápunkta bókarinnar, Kjart-
an Ólafsson, Bolli Þorleiksson og
Bolli Bollason. Bolli merkir í
táknfræði hjálm.
5 líkingar
höfuö-nafna
Mannsnafnið Bolli er af sama
Laug Guðrúnar Ósvífursdóttur?
Einar Kristjánsson, fyrrum skóla-
stjóri á Laugum, er einna fróðast-
ur núlifandi manna um staðfræði
Laxdælu. Hann telur að undir
þessari skriðu séu leifar af
laugunum fornu, sem getið er í
Laxdælu. Fornleifauppgröftur
þarna hlýtur að vera freistandi
viðfangsefni.
Ólafur H.
Torfason
skrifar
toga og drykkjarbollinn og bikar-
inn í táknfræði, merkir hjálm eða
hauskúpu á hvolfi. Forfaðir Bolla
Þorleikssonar var Ketill flatn-
efur. Ketillinn er náskyldur boll-
anum og í landslagi þýðir orðið
ketill hreinlega það sama og stór
bolli eða dæld. Bollarnir í Lax-
dælu, Þorleiksson og Bollason,
eru afkomendur Ketils og Kolls.
Hljóðlíkingin með nöfnunum
Ketill, Kollur, Bolli, Þorkell og
Gellir er ekki tilviljun. Þessi 5
mannsnöfn opna Laxdæla sögu
og loka henni, Ketill er fyrsta orð
hennar, Kollur kemur henni á
skrið, Bolli, Gellir og Þorkell
eiga síðustu línurnar.
18 dæmi um
höfuöbúnaö
Það úir og grúir af höfuðfötum
í Laxdælu og auðkenna þau
eigenduma sérstaklega vel.
Einna frægust eru höfuðfötin í
tveim draumum Guðrúnar Ósvíf-
ursdóttur.
1. Gerskur hattur. Gilli sem
selur Höskuldi Melkorku hefur
gerskan hatt á höfði. (12. kafli).
Gerskur merkir austrænn. Þarna
er einfaldlega vísað til verslunar-
sambanda Gilla og um leið ítrek-
að hve vestræn (írsk) kona er
komin langt frá uppruna sínum.
2. Hjálmur. Ólafur pá hefur
gullroðinn hjálm á höfði þegar
hann hittir afa sinn Mýrkjartan
írakonung (21. kafli). Gullið er
tákn konunga, enda er Kjartan
við sama tækifæri með gyllta
mynd af ljóni á skildi sínum.
3. Hjálmur. Ólafur pá er með
hjálminn gullroðna á höfði þegar
hann fer fyrst til fundar við konu-
efni sitt Þorgerði Egilsdóttur að
biðja hennar. (23.kafli). Hér er
hnykkt á konunglegri ætt Ólafs.
4. Krókfaldur. Tveir draumar
Guðrúnar Ósvífursdóttur snerust
m.a um höfuðbúnað. Þessi höf-
uðföt táknuðu 2 eiginmenn henn-
ar (33.kafli); Fyrsti draumurinn
var um krókfald á höfði sem
Guðrún kastaði í læk því hann fór
henni illa. Draumurinn táknaði
Þorvald fyrsta mann Guðrúnar
sem henni þótti lítið til um og hún
vildi í einskis geta, þegar Bolli
Bollason spurði hana aldraða
hvern mann hún hefði elskað
mest.
þurrkaði með blæjunni blóð
Bolla af sverði sínu, að þetta óf-
ædda barn yrði sinn „höfu-
ðsbani“.
9. Feldur á höfði. Grímur
skógarmaður hafði feld á höfði
við fiskveiðar þegar Þorkell
læddist að honum við Fiskivötn á
Tvídægru. (58. kafli). Grímurvar
sekur maður, en vænn eins og
kemur fram í sögunni. Merkis-
maður ber auðvitað höfuðfat,
þótt aleinn sé uppi til heiða.
10. Gullhlað um höfuð. Hnýtt
var gullhlaði um höfuð Bolla
Bollasyni í aðförinni að Helga
Harðbeinssyni (63. kafli). Bolli
veitti Helga banasár. Þessi „lár-
viðarsveigur“, gullhlaðið, vísar
til blóðugu blæjunnar sem hnýtt
var um hann ófæddan, spásagn-
arinnar í 55. kafla. Guðrún var þá
þunguð að honum, hafði um
mittið skrautlega blæju, en Helgi
Harðbeinsson þurrkaði blóð
Bolla föður hans í blæjuna.
5. Gullhjálmur. í fjórða
draumi Guðrúnar var hún með
gullhjálm á höfði. Hann táknaði
Þorkel Eyjólfsson sem var „rík-
astur og mestur höfðingi" manna
hennar.
6. Moturinn. Höfuðbúnaður
sem Ingibjörg systir Ólafs Nor-
egskonungs bað Kjartan að gefa
Guðrúnu Ósvífursdóttur. Hann
brást því og lét Hrefnu konu sína
fá hann. Motrinum var síðar stol-
ið frá Hrefnu og hófust af þeim
sökum afdrifarík illindi milli fjöl-
skyldnanna. (43., 44., 45. og 46.
kafli).
7. Hjálmur. Bolli setti hjálm á
höfuð sér þegar sótt var að hon-
um í selinu og hann drepinn
(55.kafli). Athyglisvert er, að
höfundurinn lætur hann vera
með hjálm tiltækan við hey-
skapinn, en ekki brynju. Það er
nauðsynlegt táknfræðinnar
vegna. Nafnið Bolli er friðar-
tákn, drykkjarboliar og bikarar í
táknfræði tákna hjálma á hvolfi.
Á dauðastundu neyðist Bolli hins
vegar að snúa hlutunum við.
11. Stálhúfa, dökkjarpt hár,
hrokkið. Þorsteinn svarti í aðför-
inni að Helga Harðbeinssyni (63.
kafli). Drengurinn Harðbeinn
varðist innan frá með því að
leggja atgeiri í stálhúfuna út um
dyrnar og nam staðar í enninu.
12. Stálhúfa á höfði. Barmur-
inn þverhandar breiður. Hún-
bogi sterki í aðförinni að Helga
Harðbeinssyni (63. kafli).
13. „Hjálms allkænir þollar“.
Kenning í vísu Þorgils Höllu-
sonar um þá þrjá menn sem
drepnir voru í aðförinni að Helga
Harðbeinssyni (63. kafli). Þrír
hjálmklæddir menn voru þarna
vegnir. Því segir í vísunni að nú
hafi „þrír þollar hjálms“ verið
látnir falla, það er að segja þrjú
hjálm „tré“. Bolli er hjálmur á
hvolfi, þrír hjálmar koma í stað
eins.
14. Hattur á höfði. Gunnar
Þiðrandabani ber hatt á höfði í
brúðkaupsveislu Guðrúnar Ósv-
ífursdóttur og Þorkels Eyjólfs-
sonar. (69. kafli ). Gunnar var
ógæfumaður sem Guðrún vildi
liðsinna. Hatturinn á að tákna
vissa verðleika hans og virðingu.
15. Lín á höfði. Konur sem
sitja hjá Guðrúnu í brúð-
kaupsveislu hennar og Þorkels
Eyjólfssonar eru sagðar hafa lín á
höfði. (69. kafli). Það á að sýna
hversu göfugar þær eru.
16. Höfuðdúkur. Draumkona
(völva) vitjaði Herdísar Bolla-
dóttur á Helgafelli og var sú í
vefjarskikkju og „faldin höfuð-
dúki“. Kvartaði hún yfir því að
Guðrún, móðir Herdísar, bæði
kristnar bænir yfir sér. í ljós kom
að undir bænaskemli Guðrúnar í
kirkjunni var völuleiði og bein,
kinga og seiðstafur. (76. kafli).
Völvan virðist fremur hylja sig
með blæju að muslimskum hætti,
heldur en með skuplu.
17. Gylltur hjálmur á höfði.
Bolli Bollason við heimkomu úr
Væringjabúðum í Miklagarði.
(77. kafli). Þetta merkir virðing-
arstöðu hans.
8. Sveigur á höfði. Guðrún
Ósvífursdóttir er með sveig „mik-
inn“ á höfði við víg Bolla. (55.
kafli). Þau voru við heyskap, en
hún engu að síður skartbúin. Um
sig hafði hún hnýtt blæju og undir
henni bar hún Bolia Bollason ó-
fæddan. Spáði Helgi Harðbeins-
son því réttilega, þegar hann
18. Kórónur. Þeirra er ekki
getið, en Melkorka Mýrkjartans-
dóttir er konungborin, og verð
þess að bera kórónu (13. kafli).
10 höfuö-atriði
Ævinlega þegar Laxdæluhöf-
undur nefndir sérstaklega eitt-
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 24. nóvember 1989