Þjóðviljinn - 21.12.1989, Blaðsíða 8

Halldór Stefánsson (1892-1979) var einn afkasta-
mesti en þó umfram allt listfengasti smásagna-
höfundur sem viö höfum átt. Því eru þaö góö tíöindi
bókafólki að smásagnasöfn hans öll hafa nú verið
gefin út í einu lagi, og þaö því fremur sem þau hafa
flest veriö ófáanleg um langt skeið.
Persónusköpun Halldórs var afar nærfærin, og
dugar að vísa til alþekktra sagna hans á borð við
Grimmd og Hernaöarsögu blinda mannsinstil marks
um það. Lítilmagninn á samúð hans óskipta, en
höfundurinn dettur þó aldrei í pytt væmni og klökkva.
Hann predikar ekki í verkum sínum, en bregður oft
fyrir sig kaldhæðni af því tagi sem lyftir efninu í hæðir,
og má heimfæra þetta upp á smásöguna sem við
rifjum upp hér á opnunni: Grafið Ijóð, en hún birtist í
Sögum 1950.
Heildarútgáfa smásagnasafna Halldórs Stefáns-
sonar kemur út í formi hinna svokölluðu stórbóka hjá
Máli og menningu, og þarf ekki að setja á langar
ræður um hver fengur er að útgáfunni. Auk safnanna
hefur hún að geyma ítarlega ritaskrá og eftirmála um
höfundinn, en hann skrifar barnabarn skáldsins og
nafni, Halldór Guðmundsson.
Dauðinn var að ná völdum í svefnstofu
gamla kaupmannsins. Þegar ég kom þang-
að inn lá hinn aldraði verslunargarpur á
banasæng. Mér brá er ég leit andlit hans,
sem ofurfita og mikill hörundsroði ein-
kenndu áður, orðið tálgað og grátt af langri
sjúkdómslegu. Ég vissi að hann hafði und-
anfarið legið í sjúkrahúsi og var nú kominn
heim til að deyja.
Þó maðurinn hefði verið minna veikur en
raun var á og ég ekki haft orð læknis fyrir
því að hann mundi ekki geta lifað lengur en
nokkra sólarhringa, mundi ég ekki hafa ef-
ast um að hann ætti skammt eftir þegar ég sá
hann í þessu umhverfi. Ég er viss um að
fullhraustur maður sem hefði orðið að
liggja í þessu herbergi mundi hafa fundið
dauðann nálgast.
Mér rann í skap við að sjá vistarveru
sjúks manns búna út sem dánarstað. Það
hlaut að hafa áhrif á viðnámsþrótt hans.
Það hefur verið eitt af áhugamálum mínum
að sannfæra fólk um að sjúkraherbergi ættu
að vera útbúin sem líkust ferðaklefum á
skipum, svo sjúklingnum fyndist hann þá
og þegar geta staðið á fætur, tekið ferða-
tösku sína og gengið alheill á land.
En svo skildi ég að þetta átti að vera
svona. Frúin gerði alltaf og alls staðar allt
eins og það átti að vera. Hún var svo örugg í
öllum formum, svo næm fyrir velsæmi og
svo viss um stefnu tilgangsins, að hefði
skapari heimsins tekið sér hana til fyrir-
myndar við tilbúning mannsskepnunnar í
stað þess að ætlast til að maðurinn hefði
hann að fyrirmynd, þá mundi aldrei hafa átt
sér stað í veröld hans það jafnvægisleysi
sem kallað er mannlegt eðli.
En heldur hefði ég kosið að liggja bana-
leguna í kytru þar sem konan hefði verið að
sjóða fisk og krakkarnir hefðu rellað í mér
dauðvona milli þess sem þeir hefðu flogist á
og gert móður sína hálf sturlaða með
tilefnislausri óþekkt, en skipta kjörum við
hann sem varð að liggja í þessu rómgóða
loftræsta sjúkraherbergi, þar sem hvít
gluggatjöld, er minntu á líkklæði, byrgðu
glugga. - Drifhvít rúmlín borð með gler-
plötu við höfðalag rúmsins hitamælir í glasi
litlar flöskur með meðölum mæliglas fyrir
inntökur sjúkradæld og stundaklukka sem
á hverri sekúndu virtist geta hætt tilgangi
sínum og breyst í legstein. Og við yfirbragð
þessarar fullkomnu sjúkrastofu bættist
kyrrð sem boðaði hina eilífu þögn grafar-
innar. - Heiðarleikans vegna verð ég þó að
geta þess að ég var grjóthraustur þegar ég
gerði þennan samanburð.
Ég settist á stól með stálgrind og harðri
setu hjá rúmi sjúklingsins þegar hin nunnu-
klædda hjúkrunarkona var farin út úr her-
berginu og búin að loka dyrunum með
þeirri hægð sem gefur til kynna hverjum
sjúklingi að hið minnsta eðlilega hljóð muni
ganga af honum dauðum. Hún gleymdi
ekki að líta fyrirlitlega á mig og áminna
sjúklinginn um að tala ekki mikið. Hún
kunni ritúal dauðans upp á sína tíu fingur,
ella mundi frúin aldrei hafa sleppt henni inn
fyrir dyr hins deyjandi manns.
Hann var kominn hátt á sjötugsaldur, og
ég undraðist að hreysti hans skyldi að lok-
um láta undan einum litlum krabba í maga-
opinu, þar sem hún hafði staðið af sér í
hartnær hálfa öld griparma ofríkis og reglu-
gerða frúarinnar. Ég þekki þá, þessa grip-
arma. Ég var einu sinni um skeið til húsa hjá
þessum heiðurshjónum frjálsrar verslunar,
en heilsa mín er ekki merkilegri en svo, að
ég mundi hafa orðið skammlífur ef ég hefði
ekki slitið mig burt þaðan, þó ég sæi ekki
fram á annað en ég yrði að hætta námið fyrir
tiltækið, því húsnæðið og fæðið var
ókeypis. - Gustukaverk sem ég átti móður
minni að þakka, en kemur ekki við þessa
sögu.
En þessi gernýti kaupsýslumaður kom
mér fyllilega á óvart þá, með því að greiða
fyrir mig húsaleigu og fæði á öðrum stað í
bænum. Hvernig honum hefur tekist að
dylja hina alvirtru þess hefur verið ein af
lífsgátum mínum, svo og hvaða dularfull
rök réðu gerðum hans í því efni. Eftir
samtal okkar á dauðastund hans hefur þó
rofað ögn fyrir skilningi mínum á fyrirbær-
inu.
Mörg ár voru liðin síðan ég hafði haft
nokkurt samneyti við þetta fólk. Aðeins
örsjaldan hafði ég í svip hitt þennan nafn-
togaða kaupsýslumann sem hjálpaði mér í
erfiðleikum námsáranna; því var ég nokk-
urri undrun lostinn er hann gerði mér orð
að finna sig tafarlaust.
Ég reyndi án árangurs að geta mér til um
ástæðuna. Ætlaði hann að arfleiða mig?
Vildi hann að ég tæki við verslun hans? Eða
var hann að krefja mig endurgjalds á því
sem hann hafði fyrir mig gert? Það var bros-
legt, hann vissi að ég þarfnaðist ekki síður
hjálpar hans nú en þá, þó ég yrði að vera án
hennar. Og hinar fyrri tilgátur ráku sig á
reglugerðir frúarinnar. Vildi hann þá trúa
mér fyrir einhverju svörtu sem hann hafði á
samviskunni? Ólíklegt, frúinvar samviskan
eins og annað. Ég var hlaðinn forvitni þegar
ég kom inn til hans, og hann dró mig ekki
lengi á svari. Tími hans var dýrmætur. Óðar
en ég var sestur á harða stólinn spurði hann
hörslulegri röddu:
Yrkir þú ennþá?
Ég varð forviða. Honum hlaut að vera
kunnugt um það. Eða hafði hann ekki fylgst
betur með höfundarferli mínum síðan ég
var síyrkjandi í húsi hans og fyrsta kvæðið
mitt öðlaðist náð prentsvertunnar? Hann
minntist þá aldrei eínu orði á tilraunir mín-
ar, þó frúin - vitanlega - léti mig heyra
reglugerð þar sem slíkt var bannað. Emb-
ættismannsdóttirin vissi fyrir víst að nám
var einungis undirbúningur undir embætti,
lífsins þráða takmark. Og það átti ekki að
tefja það eða misvirða með skrípalátum
eins og ljóðagerð. Alvara er fyrsta orðið í
orðabók hennar og hið síðasta. Og henni
gat ekki hugkvæmst að nokkur gæti verið að
yrkja í alvöru. Ég sé hana enn í anda standa
með helsta blað höfuðstaðarins í magurri
hendinni, beinvaxna og brjóstalausa með
þúsund ára alvörusvip skamm-
degismerktrar þjóðar í blóðlausu andlitinu,
bendandi á blett sem ljóð mitt hafði sett á
blaðið, sem og á sjálfan mig og reglugerð-
akeðju hennar og guð einn veit hve marga
aðra helgidóma, og segja með margra kyn-
slóða embættishreim í málrómnum:
Þetta gerir maður ekki!
Þá hafði hann ekkert lagt til mála, hvorki
til að auka vanvirðu mína né afsaka mig.
Hvers vegna þessi spurning á dauðastund-
inni? Ég var sem gabbaður.
Stundum, svaraði ég eins og fábjáni.
Svo flaug mér allt í einu í hug: Hann ætlar
að biðja mig að yrkja eftir sig. Það gat
hæglega samræmst reglugerðinni. Prentuð
erfiljóð. Gátan var ráðin. Áður en ég vissi
af var ég byrjaður:
Krabbann má síst með sanni
sigra nein reglugerð...
Guð almáttugur, ef frú Alvara heyrði
þetta! En ég átti ekki kollgátuna. Spurning
hans stýrði að öðru marki.
Hlustaðu á mig, sagði hann með hita í
stirðri röddinni. Eg ætla að trúa þér fyrir
nokkru. Tíminn er naumur. - Ég kvæntist
ungur; hjónaband okkar hefur alla tíð verið
fyrirmynd (reglugerð, hugsaði ég að innan-
verðu) ég hef alltaf elskað konuna mína og
virt hana. Samt féll eitt sinn skuggi á
sambúð okkar, það var sama árið og við
giftumst. Ég var heimskur og óreyndur (ó-
taminn, leiðrétti ég í huganum). Hjá okkur
var ung stúlka vinnukona, hún var mjög fríð
og glaðværari en nokkur önnur stúlka sem
ég hef þekkt. Við vissum það bæði, þegar
við sáumst fyrst, að okkur leist vel hvoru á
annað. En hún var heiðvirð stúlka og ég
reyndi að vera heiðvirður líka, nýkvæntur
maðurinn. En glaðværð hennar hafði ein-
hver ölvandi áhrif á mig, ég missti stjórn á
sjálfum mér og kyssti stúlkuna einu sinni
inni í dagstofunni. Konan mín kom inn rétt
á eftir, hún sá ekki það sem gerðist, en eins
og þú munt kannast við, er sem hún viti allt.
Við stúlkan vorum líka sjálfsagt eitthvað
undarleg í fasi þegar konan mín kom svona
óvænt að okkur. Það var tilgangslaust að
þræta, og konan gerði það eina sem við átti
(samkvæmt reglugerð númer... jú) hún rak
stúlkuna úr vistinni.
Mér féll þetta ákaflega þungt. Ég gat ekki
sofið um nóttina, en þorði ekki á fætur af
ótta við að konan vaknaði. Undir morgun
festi ég blund en glaðvaknaði fljótt aftur, og
þá kom fyrir mig dálítið atvik sem hefur
sjálfsagt oft komið fyrir þig og þá sem eru
skáld, en mér var það hrein opinberun sem
aldrei hefir vitjað mín síðan.
Hann tók sér ofurlitla málhvfld og horfði
sársaukafullum augum út í tómið (ef til vill
hefur krabbinn verið að minna á tilveru
sína). En í augnaráði þessa gulleita
deyjandi gamalmennis var líka einhver glóð
sem ég átti ekki von á hjá fullhörðnuðum
kaupsýslumanni. Hún gat vart stafað frá
minningum hans á löngum gróðavegi,
geislar hennar vöktu hjá manni grun um
heita ást eða mikla list.
Ég varð fyrir innblæstri, hélt gamli mað-
urinn áfram feimnislega en í fullri alvöu. Ég
orti til stúlkunnar kvæði, fullt af ást og
söknuði. Ég hugsaði það ekki, setti það
ekki saman, það kom fullgert í huga minn.
Öðruvísi get ég ekki lýst þessari starfsemi
heilans. Ég læddist fram úr rúminu og skrif-
aði það. Síðan laumaðist ég með það inn í
herbergi stúlkunnar (konan hafði sýnt
henni það vorkunnlæti að lofa henni að sofa
í húsi okkar um nóttina, í býti morguninn
eftir fór hún heim til sín suður á Reykja-
nes).
Ég lagði kvæðið á koddann hjá henni en
þorði ekki að vekja hana. Mér tókst þetta
hættulega ferðalag vonum framar, konan
mín rumskaði ekki. Eftir það sofnaði ég
fast. Það var komið langt fram á morgun
þegar ég vaknaði. Ég hafði ákafan höfuð-
verk en fór þó á fætur.
Seinna um daginn fór ég að rifja upp fyrir
mér kvæðið, en það heppnaðist ekki þá og
mér hefur ekki tekist það síðan. Aðeins
einhver óviss ómur eða hrvnjandi sat eftir í
huga mínum. Nú finnst mérhelst, þó það sé
kjánalegt, sem það sé einhver ilmur.
Ég hef aldrei séð stúlkuna síðan, en ég
veit af afspurn að hún er gift kona á Kefla-
vík. Við jöfnuðum þetta með okkur konan
mín og ég og engin snurða hefur hlaupið á
hjónaband okkar upp frá þessu.
Hann þagði um stund, líkt og hann væri
að ráða við sig eitthvað vandasamt. Loks
mælti hann:
Ég hef aldrei reynt að yrkja neitt síðan,
en ég hef lesið mikið af ljóðum eftir innlend
og erlend skáld, gert mér far um að skilja
þau og meta, ég þori að segja að ég hef nú
orðið æði gott vit á ljóðagerð, þó ég bæri
ekkert skynbragð á hana þá. Þessi ljóða-
lestur minn hefur verið eins konar leit að
sömu áhrifunurn, sama ilminum og af
kvæðinu mínu. Ég hef þó aldrei fundið
hann nema í einu einasta kvæði. Og í fyrsta
skipti sem ég las það fannst mér ég vera að
rifja upp kvæðið mitt, áhrifin voru svo lík
þeim er ég varð fyrir þegar ég orti það að ég
mundi það þá í raun og veru, en svo hvarf
það eins og mannsnafn sem maður hefur á
vörunum en gleymir um leið og maður ætlar
að segja það. Þetta kvæði er Annabel Lee
eftir Edgar Allan Poe. Ég veit að kvæðið
mitt var ágætt þó ég geti ekkert úr því mun-
að. Það er ekki mér að þakka, ég orti það
ósjálfrátt. En ég man ennþá hrifninguna,
hún var ósvikin, ég hef reynt það á kvæðum
annarra.
Ég er nú að deyja. Mig langar til að biðja
þig bónar. Þessa sögu hef ég engum sagt
nema þér, og ég treysti þér. Þó þú værir
ódæll og færir frá okkur án nokkurs tilefnis
að kalla, fannst mér ég skilja þig. Enda
brást ég þér ekki.
Síður en svo, stundi ég þakksamlega og
síundrandi.
Þú átt það víst allt að þakka þessu undra-
verða kvæði, brosti hann næstum. Einhvers
konar samábyrgð lét mig halda verndar-
hendi yfir þér. Þú fýrirgefur þó ég noti
verslunarmálið, mér er það tamast. En
bónin er að þú farir á fund stúlkunnar og
fáir hjá henni kvæðið. Áhrif þess og minn-
ing stúlkunnar hafa fylgt mér gegnum lífið
eins og englar. - Mig langar til að lesa
kvæðið áður en ég dey og vita hvernig það
er í raun og veru. Nú orðið er það sem eins
konar fyrirheit eftir þrotlaust stríð langrar
ævi, það er orðið að meinloku hjá mér að fá
að njóta einu sinni enn sömu hrifningarinn-
ar og þá, og deyja helst í henni.
Augu hans voru orðin glóandi og ég ótt-
aðist að honum mundi elna sóttin við þessa
hræringu geðsmunanna. F.n hvernig átti ég
að sefa hann?
Þú hefur víst aldrei haldið mig neinn
andans mann, hélt hann áfram daprari,
enda er ég það ekki, en ég hef þá trú að í lífi
hvers hugsandi manns sé eitthvert háleitt
sjómerki sem gnæfi yfir öldutoppa
hversdagsleikans, hjá sumum er það ein-
hver hugsjón til heilla mannkyninu, hjá
öðrum eru það börn þeirra framtíð og
fullkomnun. Hjá mér er það þetta ljóð sem
varð til fyrir mikla ást, að vísu í meinum, en
þó jafnréttháa og lagaleg ást.
Þig furðar á því hvernig ég tala, eins og
talað er í illa sömdum skáldsögum eða eins
og móðursjúkar konur tala. En þú hefur
ekki enn komist eins nálægt dauðanum og
ég. Þegar hann er á næstu stráum breytist
allt, þá hverfa allar reglur og öll feimni. Ég
hef ekki kallað þig á minn fund til að tala
um hversdagslega hluti, heldur til að biðja
þig mikilsverðrar bónar. Og til þess þú
i
I
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN