Þjóðviljinn - 21.12.1989, Blaðsíða 9

skiljir þessa bón mína lyfti ég til hliðar tjaldi
sálar minnar.
Hann rétti skjálfandi hönd upp á gler-
borðið, náði í vatnsglas og drakk.
Ég gat mig ekki hreyft fyrir blygðun og
ótta við þetta tal.Var þetta ekki óráð, átti
ekki læknir að vera viðstaddur á svona sjúk-
dómsstigi? Enginn maður talaði svona ó-
geggjaður. En hvað gat ég gert? Maðurinn
var að deyja, og hann hlaut að hafa leyfi til
þess, þrátt fyrir allar reglugerðir, að gera
það eins og honum sýndist.
Það væri eins og að lifa lífinu aftur ef ég
fengi að njóta þessara áhrifa, sagði hann við
sjálfan sig.
Hahn er ekki hættur enn. Mér fannst ég
endilega þurfa að gera eitthvað eða segja þó
ekki væri nema eina sstningu. En hvað?
Enn hélt hann áfram og var nú orðinn
nokkurn veginn jarðneskur:
Sé stúlkan búin að glata kvæðinu verður
ekkert við þvf gert. En einhver innri rödd
segir mér að hún muni hafa varðveitt það.
Sé kvæðið eins gott og ég er viss um að það
er, mátt þú gjarnan láta birta það að mér
látnum ef henni er sama, ekki er of mikið af
snilli í íslenskum bókmenntum. Og vita-
skuld á ég engan heiður skilið fyrir þetta
kvæði. Það er, ef svo mætti að orði kveða,
yfirnáttúrulegt. Ég kæri mig ekki um neinn
heiður af því; þú mátt láta prenta það undir
þínu nafni, mig skiptir það engu eftir að ég
er dauður.
Ég kipptist við. Þetta var meðal erfða-
skrá. Kvæði sem jafnaðist á við Annabel
Lee, og mega segjast hafa ort það! Ég var
aðeins hálf smeykur um að það kynni að
stinga fullmikið í stúf við hin kvæðin mín.
Ég hét honum fúslega að fara á fund
stúlkunnar - ég hélt því heiti í viðtali við
hann, þó orðið kerling hlyti að vera heppi-
legar valið.
Hann sagði mér nafn hennar og tók síðan
undan kodda sínum troðið peningaveski.
Hinn deyjandi kaupsýslumaður kunni því
auðsýnilega best að bera með sér gjald
Mammons. alla leið að grafarbarminum.
Hann fékk mér allmikla fjárhæð í ferða-
kostnað og ómakslaun og til að gleðja kon-
una sem kvæðið átti.
Ég var rétt búinn að stinga á mig pening-
unum þegar hin nunnulega klædda hjúkr-
unarkona kom inn með úrið í hendinni.
Tíminn er búinn, sagði hún með sama
dauðarítúalinu.
Ég varð öskuvondur fyrir hönd gamla
skáldsins. Meira vorkunnleysi beið hans
varla hjá manninum með ljáinn en þær
kaldranalegu reglugerðir klukku og annarr-
ar fávisku sem eitrað höfðu líf þessa mikla
elskhuga. í hálfa öld hafði hann rekið arð-
bæra kaupsýslu samkvæmt settum reglum
og lifað heimilislífi sem samanstóð af ein-
tómum reglugerðum hins þröngsýnasta
harðstjóra, og í hjarta sínu hafði hann alla
tíð borið óhamingjusama ást, og ilmur hins
göfugasta skáldskapar fyllti huga hans dag-
lega. Mannlegt eðli er undarlegur myrkvið-
ur, lof sé hinum skipulagslausa skapara,
annars hefði ég aldrei lifað þetta æfintýri.
Ég kvaddi gamla manninn og endurgalt
hjúkrunarkonunni fyrirlitlegt augnaráð
hennar og fór án þess að votta frú Alvöru
hollustu mína, enda var mér ekki boðið upp
á það. En illkvittni minni var skemmt. Eg
hafði komist að því að hinn skúfbundni
eiginmaður hennar hafði blekkt hana alla
ævi og lifað í öðrum heimi en hún hafði
ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 3
Smásaga
eftír
HaUdór
Stefánsson
markað honum. Nú þóttist ég skilja vegna
hvers hann hafði óttalaust styrkt mig eftir
að ég fór frá þeim: Ráðstjórn andans,
bræðralag listarinnar hafði gert uppreisn
gegn afturhaldi og efnishyggju frúarinnar.
Eg lengdi nef mitt eins og ég gat í áttina til
stofudyra hennar.
Næsta morgun fór ég að reka erindi vel-
gerðarmanns míns. Eftir nokkrar fyrir-
spurnir hafði ég upp á konunni í Keflavík.
Hún var ekki miklu yngri en unnusti hennai
gamli kaupmaðurinn. Ekki var hún eins
fjáð og hann, og afrek hennar voru á aðra
vísu en hans: Sextán barna amma. Hún var
nú til heimilis hjá einum syni sínum, sjó-
manni. Og eftir húsakynnum að dæma
þurfti hún ekki að búast við jafn hljóðlátri
dauðastund og kaupmaðurinn. Hamingjan
má vita hvort henni mundi auðnast að deyja
ein í rúmi.
Ég leitaði árangurslaust hjá henni að
þeirri fegurð sem kaupmaðurinn hafði lýst
fyrir mér. Þó ég sléttaði úr hinum óteljandi
hrukkum andlits hennar, setti í hana nýjar
tennur og gæfi hinum sjóndöpru augum
hennar glóð æsku og ástar og holdfyllti inn-
sognar kinnar hennar, varð nefið samt
skakkt og munnurinn of víður. Hún var
tæplega meðalhá og herðar hennar kúptar,
en ellin og vinnuþrældómur kunna að hafa
afbakað þær. Enn var hún hress í skapi,
glaðværðin mun óefað hafa átt sér búsetu í
líkama hennar þegar hún var ung.
Allt heimilisfólkið sat að snæðingi þegar
ég kom inn í hina þröngu stofu. Gestrisni
húsbónda lýsti sér sem betur fór ekki í því
að hann byði mér að borða, heldur þannig
að hann þreif stólinn undan einum af yngri
kynslóðinni og lét mig setjast á hann úti við
glugga. Úr sæti mínu gat ég horft á „stúlku”
kaupmannsins í kyrrþey, og hugsanir mínar
héldu af stað.
Skyldi þessi hrukkótta og af sér gengna
lífvera hafa lifað öðru borði á skáldskap
kvæðisins góða eins og höfundur þess hafði
gert? Skyldi ástarlíf hennar í löngum og
barnfrekum hjúskap hafa átt kjarna sinn í
rómantfk hins litla misheppnaða æfintýris,
sem gamla kaupmanninn dreymdi um enn-
þá? Eiga ekki ást og list alla þá lofgjörð
skilið sem þeim er færð, fyrst hvorki fátækt
og strit né upphefð og auður fá varpað á þær
bleiku skini hversdagsleikans eða sveipað
grárri blæju gleymskunar? Mér fannst ekki
Iengur hinn háfætti óður hins deyjandi
manns, þegar hann sagði mér sögu sína,
vera broslegur eða óeðlilegur. Það var hinn
jarðbundni skilningur okkar sem var hlægi-
legur og fátækur.
Hinar andríku hugsanir mínar trufluðust
af skærum sem urðu milli yngstu
systkinanna út af sérstöku stykki af hinni
signu grásleppu sem ætlað er það hlutverk
að sjá þjóðinni fyrir hraustum sjómönnum
hispursmeyjum og - ef illa tekst - skáldum.
Hinn rauðhærði hnokki, sem sigur bar af
hólmi, var sýnilega ekki kominn á það stig
tilfinningalífsins sem hamlar því að menn
beiti kvenkynið harðneskjulegustu aðferð-
um hernaðarlistarinnar.
Þegar refsidómur hafði gengið yfir hann,
án þess þó að sætta að nokkru systur hans,
var borðum hrundið og ég gat upphafið
erindi mitt við „stúlkuna”.
Ég byrj aði á því að afhenda henni megin-
ið af fé því er kaupmaðurinn fékk mér og
lýsti það gjöf frá honum. Hún kannaðist vel
við manninn, enda var hann bæjarfulltrúi
og annað sem merkur kaupsýslumaður og
góður borgari á að vera. En hún fékkst ekki
til að líta á peningana sem vinargjöf heldur
setti þá óðar í samband við kosningar. Ekki
minntist hún í fyrstu þess að hafa verið
vinnukona á heimili hans. Svo rifjaðist það
upp fyrir henni og hún hló.
Ég var rekin, sagði hún glettnislega og
kærði sig hvergi um slíka vanvirðu. Mig
grunaði að hún mundi hafa verið vel létt-
lynd á sínum sokkabandsárum.
Þá var að grafast eftir kvæðinu góða. Það
var ekki auðvelt að ná tali af konunni í
einrúmi. Öll fjölskyldan, mér liggur við að
segja allar fjölskyldurnar, voru saman
komnar í stofuholunni og hlustuðu á okkur.
Og það var þegar byrjaður skiptafundur á
peningum kerlingar.
Mér tókst að lokka hana út undir húsvegg
og tala við hana þar um kvæðið. í upphafi
mundi hún ekkert eftir því. Ég hef átt svo
mörg börn, afsakaði hún sig. En svo hét hún
að leita að því. Hefði hún nokkurn tíma
fengið það hlaut það að vera til. Það virtist
óhugsandi að nokkrum hlut sem hún hefði
eignast um ævina hefði verið fleygt fyrr en
búið var að nota hann upp til agna. En verið
gat að einhvern tíma hefði pappírinn verið
notaður utan um eitthvað eða til að skrifa á
eitthvað þarfara en kvæði.
Það fór um mig hrollur. Höfðu ekki
stundum hin dýrmætu skinnhandrit okkar
verið notuð í skóbætur - eða étin?
Ég bað hana að leita í kyrrþey. Ég kærði
mig ekki um að skiptafundurinn færi að
fjalla um málið og virða eignina til peninga.
Leitin stóð ekki lengi, eignir konunnar
voru hvorki miklar né víða.
Loks hélt ég á hinu dýrmæta gulnaða
blaði í hendinni og var hálf óstyrkur. Hafði
hún Iesið kvæðið? Kunni hún það?
Nei, brosti hún, ég hljóp víst einu sinni yfir
það en las það aldrei framar, mér var þetta
ekki eins hátíðlegt og honum, ég var ekki
vön því að vera rekin úr vistinni eða fá send
ástarkvæði þó ég kyssti mann svona í fram-
hjáhlaupi.
Hvílíkt happ. Enginn vissi um þetta fagra
ástarkvæði nema ég og skáldið sjálft sem
var nú að deyja. Og ég hafði fengið afsal
fyrir þessu dásamlega kvæði og gat talið mig
höfund þess. Hugsunin þaut á undan mér til
Alþingis og lét það í snatri greiða öll at-
kvæði með hæstu skáldalaunum mér til
handa.
Ég gat ekki fengið af mér að lesa kvæðið
úti á víðavangi, né heldur í bílnum á
heimleiðinni. Til þess þurfti helga stund í
einrúmi, og á þeirri stund mundi ég í raun
og veru yrkja þetta ódauðlega kvæði.
Það var ekki fyrr en ég var búinn að ljúka
öllum mínum dagsverkum að ég settist í
viðhafnarstólinn minn, gamlan ruggustól úr
útskornum viði með mjúkri sessu, svo ólík-
an stálstóli sjúka skáldsins sem hugsast gat.
Með skjálfandi hendi fletti ég sundur blað-
inu og tók að lesa hið endurheimta lista-
verk.
Ég las, las það einu sinni, las það aftur og
trúði varla mínum eigin sterku augum. En
að þeim lestri loknum tók ég þá ákvörðun
köldum huga að svíkja vin minn og velgerð-
armann.
Aldrei - aldrei skyldi þessi mikli elskhugi
fá að sjá þetta ljóð æsku sinnar og ástar,
fyrst ég gat komið í veg fyrir það. Aldrei
skyldi ég verða til þess að hrífa deyjandi
skáld ofan af hátindi ánægju þess og steypa
því niður í botnlaust djúp minnkunar. Þetta
dauða rímstagl, sem ekki svo mikið sem
stóð almennilega í hljóðstöfum, skyldi
halda áfram að vera kvæðið góða alla ævi
skáldsins - og síðan deyja með því. Enginn
skyldi eigna sér það að gamla kaupmannin-
um látnum.
Ég sendi honum orð á spjaldi morguninn
eftir og tilkynnti honum að erindi mitt
mundi heppnast, aðeins þyrfti ég dálítinn
tíma til að framkvæma það. Síðan beið ég
rólegur þangað til hann var dauður.
Hin mikla virðulega líkfylgd staðnæmdist
í kirkjugarðinum við opna gröf. Líkmenn-
irnir létu kistuna síga ofan í hana í böndum.
Þarna stóð hún blómsveigum prýdd, komin
á hinn hinsta stað með innihaldi sínu, jarð-
neskum leifum hins mikla ástarskálds.
Ég tróð mér gætilega en vægðarlaust inn
á milli ættingja hins látna og helstu höfð-
ingja borginnar meðan presturinn bað hina
síðustu bæn og kastaði á rekunum.
Ég staðnæmdist mér til skelfingar við hlið
ekkj unnar svartklæddrar og syrgj andi (sam-
kvæmt reglugerð).
Þetta gerir maður ekki, hugsaði ég með
orðum hennar, en lét þó um leið eins og af
tilviljun dálitla gulnaða bréfkúlu detta ofan
á milli blómanna á kistunni.