Þjóðviljinn - 12.07.1991, Blaðsíða 7

Slðvenfa
OLjubfjai
Vojvúdfna
Stevðofa
Bosnla-
Hsrzesðvlna
Beigracl
Sarajevo
Júgóslauía
fSOtoa
Skopje:
Makedðnla
þjóðviljfein f ebé|
Erfiöar
minningar og
hagsmuna-
árekstrar
AUt gerist mjög hratt í Júgó-
slavíu um þessar mundir, það ger-
ir bæði erfitt um vik að spá í fram-
vindu mála og freistar margra til
að einfalda hlutina og hlaupa yfir
margt í sögulegu samhengi. En
hitt er víst, að Júgóslavíu verður
ekki haldið saman með hervaldi,
og að Ðest veltur á því að það tak-
ist að beisla samskipti Serba og
Króata með sæmilegum hætti.
Svo mælir Stefán Bergmann
lektor, sem á sjöunda áratugnum
nam líflræði við háskólann í Belgrad
og hefúr gefið gaum að málum
Júgóslava fyrr og síðar.
Ertu Júgóslavi?
- Nú eru meira en 70 ár síðan sú
tilraun hófst að skipa Suður- Slövum
saman í ríki. Er ástæða til að undrast
að ekki hefur tekist að efla með þeim
samkennd irni Júgóslavíu?
- Menn hafa vissulega reynt að
styrkja einhveija júgóslavneska
ímynd á liðnum árum. En það hefur
ekki tekist. Menn áttu kost á því að
kalla sig Júgóslava í skýrslum, en fá-
ir gerðu það. Menn töldu sig Júgó-
slava þegar þeir voru erlendis, en á
heimavelli voru þeir Serbar eða Sló-
venar.
Það tókst ekki að búa til nýjan
samnefnara þjóða. Kannski var
heldur ekki lagt neitt ofurkapp á það.
Sá kostur var valinn eftir seinna stríð
að leggja allþunga áherslu á rétt
þjóða til eigin menningar og sjálf-
stjómar. Það virtust allir ánægðir
með þá grundvallarreglu að hver
héldi sinu. Sumar þjóðimar fengu
góða lyftingu með sambandsríkis-
fyrirkomulaginu, eins og Makedón-
ar, sem áður vom ekki viðurkenndir
sem þjóð. Og þó að margt væri að í
einsflokksríki Títós, þá varð einnig
nokkur vakning meðal Slóvena og
Króata, sem aldrei hafa verið sjálf-
stæðir áður. Að þvi er varðar að-
skilnaðarviðleitni einhverskonar þá
bar lítið á henni meðal Slóvena með-
an Króatar bám hvað eftir annað
fram kröfur um aukið svigrúm. T.d.
1971 og þar um bil. Það gerðist ým-
ist i sjálfstæðum menningarsamtök-
um eða þá í hinum króatiska armi
Kommúnistaflokksins sem þá réð
lögum og lofum.
Blóö rann
eftir slóð
- Hve þýðingarmikil er uppriíj-
un á fjöldamorðum Króata á Serbum
á striðsárunum í atburðum þessara
daga?
- Menn em mjög í uppgjörsstell-
ingum. Atökin nú em skæðust á
þeim svæðum þar sem mestu blóði
var úthellt á striðsárunum. Allir em í
því að rifja upp sem ítarlegast fyrri
samskipti þjóða og þá fer mest fyrir
Seibamorðunum. Það virðist þurfa
mikinn tíma til að greiða úr þeim
flækjum og atburðarásin nú er svo
hröð að menn taka sér ekki þann
tima sem þarf.
Hver borgar
fyrir hvern?
- Svo em þjóðadeilumar um leið
hagsmunabarátta, ekki satt?
- Menn ætluðu að koma á sjálf-
stjómarkerfi í menningarlegu og
einahagslegu tilliti og gerðu það að
vissu marki. En á sl. 5-10 ámm hef-
ur verið vaxandi ágreiningur um
ffamkvæmdina, sérstaklega á efha-
hagssviðinu. Það er freistandi að líta
t.d. á atburði í Slóveníu í beinu fram-
haldi af þessu.
Blaðamenn em mikið að spyija
óbreytta boigara hvað þeim finnst
og það kemur að mestu saman við
það sem ég hefi heyrt sjálfur fyrr og
síðar. Það em á hveijum stað mjög
sterk viðhorf rikjandi um það hvem-
ig efhahagsmál standa og hveijum
það sé að kenna. Slóvenum finnst
þeir, sem em efnaðri en aðrar þjóðir,
þurfa að boiga fyrir önnur lýðveldi
og svæði. Fólk i Serbíu bendir þá á
það á móti, að strax eftir strið hafi
sambandsstjómin tekið ákvörðun
um að byggja upp iðnað fyrst og
fremst i Slóveníu (enda vora bestar
forsendur til þess þar). Sömuleiðis
hafði það forgang sem alrikisverk-
efhi að endumýja iðnaðinn í Slóven-
íu á sjöunda og átunda áratugnum. I
reynd em efnahagskerfin vitanlega
mjög samtvinnuð og slóvenskur iðn-
aður t.d. háður hraefnum og hálf-
unnum vörum úr öðrum hlutum rík-
isins.
Túrisminn byggðist að vemlegu
leyti upp í Króatíu: undir það lýð-
veldi fellur mestöll strandlengjan
við Adríahaf. I hann fóm sameigin-
legar fjárfestingar - en síðan deila
menn um skiptingu afrakstrar. Slík-
um dæmum mætti fjölga (hvar á að
ávaxta sameiginlega sjóði?) og þetta
er bakgrunnurinn að því sem nú er
að gerast. Þegar Króatar lýsa yfir
sjálfstæði þá em þeir m.a. að ná yfir-
ráðum yfir túrismanum, sem þeir
reyndu áður með öðrum hætti.
Slóvenar fagna sjálfstæðisyfiriýsingu: Helvfti, það eru hinir.
Hraði og
einfaldanir
Sjálfum finnst mér ekki vansa-
laust hve lítinn gaum lönd i Mið-
Evrópu hafa gefið að þróun mála á
Balkanskaga - fyrr en nú síðast þeg-
ar allt er komið i óefni. Og þá er það
að mínu viti stundað um of að ein-
falda hlutina.
Vissulega er oft erfitt að átta sig
í atburðaflaumnum, svo hraður sem
hann er. Það virðist lögmál í ffamrás
þjóðemishyggju, að menn era fyr en
varir komnir lengra en þeir ætluðu
Ljósmynd: Jim Smart.
Rætt við
Stefán Bergmann
um sambúð
þjóða
í Júgóslavíu
sér kannski. Nú síðast með því að
viija kljúfa sig alveg ffá ríkinu.
Fæstir höfðu rætt um sambúðar-
vanda i Júgóslavíu á þeim nótum.
Menn töluðu fyrst og ffemst um nýja
gerð af rikjasambandi.
Það hefur einkennt síðastliðin
misseri að einflokkskerfið er hmnið.
Menn hafa reynt að greiða úr þeim
vandkvæðum sem höfðu hlaðist upp
undir þvi og verið sópað undir teppi
með valdboði. I uppgjöri og endur-
mati á fyrri timum (ekki síst á sam-
búðarvanda Serba og Króata) hafa
menn ekki síst spurt sig að því,
hvemig landinu hafi verið stjómað
síðustu áratugi. Og þá kemur í ljós,
að það er ekki síst í Serbiu sem mik-
il geijun hefur orðið í viðhorfum.
Hlutskipti Serba
I fjölmiðlum fféttir maður mest
af umkvörtunum Slóvena og Króata
um að þeir þurfi að borga með úrelt-
um iðnaði í Serbíu, með sambands-
hemum osffv. En þar á móti kemur,
að Serbar telja að þeirra hlutur hafi
verið fyrir borð borinn í Júgóslaviu
allt ffá 1945. Serbía, sem hafði lengi
verið sjálfstætt ríki, hafi verið að
nokkm leyti skert og hlutur þess í
'sambandsríkinu gerður minni með
þvi að sneiða af landinu tvö sjálf-
stjómarhémð (Vojvodínu þar sem
margt er Ungveija og Kosovo þar
sem Albanir em fjölmennir). Aðrir
hafi fengið sitt ffam, en Serbar borg-
að brúsann. Þetta er almennt viðhorf
í Serbiu og einkennir ekki barasta
Kommúnistaflokkinn sem var og
heitir nú Sósíalistaflokkur og Mi-
losevic, foringja hans. Milosevic
hefur tekið upp þá linu sem kennd er
við „endumýjun Serbíu“. En það
væri rangt að telja þá stefhu ein-
hverskonar „þjóðemiskommún-
isma“ eins og gjama er gert í fjöl-
miðlum. Það em fimm eða sex aðrir
flokkar í Serbíu og ef nokkuð er em
þeir enn harðari í þjóðemishyggju
en flokkur Milosevic. Aðaleinkenni
umiæðunnar er einmitt það, að yfir-
boð í þjóðemamálum taka til sín alla
athygli, og efnahagsmál og fleira
þessháttar situr á hakanum.
Ekki austur
og vestur
Mér finnst líka að alltof mikið
hafi verið gert af því að stimpla
Serbíu sem einhverskonar austrænt
riki og gjörólíkt hinum „vestrænu“
löndum Króata og Slóvena. Það
skiptir ekki höfuðmáli í þessu sam-
bandi, að Serbar hafa annað letur og
fengu sína kirkju ffá Grikkjum en
ekki Róm. Eins og heimspekingur-
inn Markovic hefur bent á f nýlegu
viðtali, þá hefur Serbía verið mjög
inni í hinum samevrópsku örlaga-
dæmum. Til dæmis í heimsstyijöld-
unum báðum. I Serbíu þróaðist
stjómmálaumræða með svipuðum
hætti og annarsstaðar í Evrópu, þar
er vissulega til lýðræðisleg hefð að
byggja á. Og auk þess hefur Serbía,
sem fyrr segir, lengi verið sjálfstætt
ríki, meðan aðrar þjóðir ríkisins lutu
Týrkjum eða Austurríkismönnum.
En hvað sem því líður; viðfangs-
efhin em mörg og erfið í Júgóslavíu.
Menn þurfa að koma sér saman um
sameiginlegar skuldir. Menn þurfa
að skoða erfið landamæradæmi.
Menn þurfa að skilgreina stöðu hers-
ins og ríkjasambandið allt upp á nýtt
- ef þjóðimar á annað borð treysta
sér til að hafa samflot áffam. Eitt er
þó víst: að lausnir munu aldrei finn-
ast með því að treysta á hen'ald.
áb
Föstudagur 12. júlí 1991 NÝTT HELGARBLAÐ — SlÐA 7