Þjóðviljinn - 12.07.1991, Blaðsíða 17

i f/1 $ St lí',

Mér fannst það svo skemmtileg tilhugs-
un að eftir þrjúhundruð ár yrði til skjald-
baka á Islaodi til minningar um Sigurð
Nordal. Myndir: Jim Smart.
Þess vegna þótti þetta mjög sérkenni-
legt. Upphaflega fór ég í grini að
tefla við tvo til fjóra í einu og drakk
koníak á meðan. Þetta þróaðist þann-
ig að 25 pesetar voru lagðir undir í
hverri skák og þeir sem tefldu borg-
uðu líter af koníaki og ég var skuld-
bundinn að drekka það meðan skák-
imar fóru fram. Þetta var orðið sýn-
ingaratriði á kránni. En bæði var að
ekki voru nú neinir stórskákmenn
þama og þeir vom líka svo uppteknir
af koníaksdrykkju minni og biðu svo
spenntir eftir að færi að sjá á mér, að
það gat farið franihjá þeim þó að
kóngurinn minn stæði í uppnámi
nokkra leiki. Hins vegar slapp ég
altlrei við að drekka úr koníaksflösk-
unni. Ég fékk venjulega um 80%
vinninga og þeir vissu ekki að kráar-
eigandinn lagði undir fynr mína
hönd og fékk til baka eftir hvetja við-
ureign það sem hann hafði lagt út, en
ég fékk mismuninn, svo að þetta var
ágæt atvinna. Það er líka annað skal
ég segja þér og það er að sá sem tefl-
ir fjölskák stendur meðan andstæð-
ingar hans sitja og það veitir sál-
ffæðilega yfirburði sem einungis at-
vinnumenn í fjölskák þekkja. Það var
vemlega gaman á Spáni. Mér féll vel
við Spán.
Þetta stóð hins vegar ekki lengi.
Ég fór niður á strönd, lagðist í sólbað
og fékk sólsting. Ég átti erfiða ferð
heim því ég var peningalaus og la-
sinn. Ég komst til Barcelona og hitti
þar Ole Lökvik sem var okkar sendi-
maður þar og hann henti mér bara út.
Þá varð ég að labba til Parisar. Það
var helvíti erfitt. Þar tók Pétur Ben. á
móti mér eins og ég væri kóngurinn
af Saba. Svo komst ég til Kaup-
mannahafnar og hef sagt frá því ein-
hvers staðar í grein hvað Sigurður
Nordal tók fallega á móti mér. Sendi-
ráðsfólkinu leist ekki á útlitið á mér,
en Sigurði var skemmt. Hann lánaði
mér stórfé. Ég man að til minningar
um hann keypti ég mér skjaldböku
fyrir hluta af því. Ég hélt að þær yrðu
allra kvikinda elstar. Mér fannst það
svo skemmtileg tilhugsun að eftir
þijúhundmð ár yrði til skjaldbaka á
Islandi til minningar um Sigurð Nor-
dal. Það hefði mátt hafa hana á Stofn-
un Sigurðar Nordals í sérstökum
kassa.
- Margir myndu bugast á svona
ferðalagi, Þorgeir.
- Af hveiju heldurðu það?
- Eg hefséð fólk leggja árar í bát
út af þvi sem minna er.
- Þetta er eins og að hlaupa yfir
hið blauta Holland. Hver dagur verð-
ur sérstakt viðfangsefhi. Svo vissi ég
náttúrlega innst inni að mín biði eitt-
hvað stórfenglegt. I Paris gekk ég
beint inn á bls. 106 í sjáifsævisögu
Jóns Óskars, fimmtu bók. Þar hef ég
verið síðan.
- Hvað varstu gamall þegar
þetta var?
- Ég hef orðið 23 ára þama á
leiðinni.
Bíódellan
- Hvemig fannst þér Reykjavik
eftir að hafa farið þessa hringferð?
- Hún var ósköp hlýleg. Ári
seinna fór ég svo aftur til Parísar og
skrifaði mig inn á kvikmyndanám-
skeið hjá franska sjónvarpinu. Það
var glúrið og gott námskeið. Þá var
ég kominn með bíódelluna. Lá yfir
kvikmyndasýningum. Á námskeið-
inu vom ellefu manns í hóp og mað-
ur gerði allt. Skrifaði handrit að einni
mynd, stjómaði annarri, lék í þeirri
þriðju og sá um hljóð í þeirri fjórðu.
Þetta var aðallega ætlað fyrir hópa
sem vom að fara að vinna hjá þeim,
en þeir vom líka með þetta svolítið
opið. Ég var tvo vetur á þessum nám-
skeiðum f París og féll fyrir kvik-
myndunum. Sá óhemjumargar kvik-
myndir, flestar sýningar Kvikmynda-
safhsins. I leiðinni lærði ég auðvitað
dálitla frönsku. Svo lauk þessu og ég
dmllaðist heim og var hér að væflast.
Ætli það hafi ekki verið 1957-58. Ég
var þúinn að sækja um skólavist í
Prag því ég vissi að þar var góður
kvikmyndaskóli, en í ráðuneytinu
vom menn ekki sérlega spenntir fyrir
því að senda svona fulltrúa þjóðar-
innar út í lönd á opinbemm styrk.
Síðan gerðist það sumarið 59 að mik-
ið mót var haldið í Vínarborg og ég
komst þangað sem fararstjóri og
hoppaði svo af eins og sagt er og
komst sem pólitískur flóttamaður inn
í Tékkóslóvakíu. Ég fékk námspláss
þar sem slíkur. Þar var ég drifinn í
tékkneskunám og síðan tók ég inn-
tökupróf í akademíuna og var þar á
þriðja ár. Fékk að vísu að taka þátt í
upptaktinum að „tékkneska kvik-
myndavorinu" þama, það vom for-
réttindi, kom samt heim strax 1962.
- Og hvað svo?
- Þetta var fjórum árum fyrir
sjónvarp og svosem ekkert bjart yfir
kvikmyndamálunum. Mig skorti líka
þennan stórhug sem yngri kynslóð-
imar hafa. Nú fara grænjaxlamir
beint af skólabekknum í framleiðslu
leikinna stórmynda. Ég var bundinn
við hefðir evrópskrar kvikmynda-
sögu og vildi fyrst byggja mig upp
með því að gera svosem einn eða tvo
tugi af sjálfstæðum, konstneriskum
smámyndum áður en til stærri verk-
anna kæmi. Þannig em hin óskrifuðu
lög evrópskrar kvikmyndasögu.
Smámyndimar koma fyrst til að
skoða umhverfið og merkingu þess,
síðan fylgja leiknar myndir í kjölfar-
ið. En ég var með efni í huga og safh-
aði heimildum, gerði jafnvel úr þessu
efni 6 klukkutíma útvarpsleikrit sem
hét Böm dauðans. Maður var líka að
Ungur maður f Vfnarborg.
slást fyrir kvikmyndasjóðshugmynd-
inni allan tímann. Þegar hún svo
komst í gegn var staða smámynd-
anna jafnvel enn bágari en fyrr. Svo
það var sjálfhætt fyrir mína viðleitni,
ég smeygði mér því út úr kvikmynd-
unum 1972 og gerði skáldsögu úr
stórmyndarefninu mínu. Hún heitir
„Yfirvaldið" og henni var undarlega
vel tekið. Hefur komið út í 5 útgáfum
á 4 tungumálum og selst i tugþúsund-
um eintaka. Síðan hef ég verið at-
vinnurithöfundur. En smámyndimar
mínar urðu aldrei nema fimm og
flestar bæklaðar af kringumstæðun-
um, allar raunar, nema kannski ein
sem naut um tíma svolítils hróðurs.
Og ég skildi hana eflir hér um árið
þegar ég fleygði hinum myndunum
og bannaði sýningar á þeim. Enda
hafði Kvikmyndasafnið falast eftir
því að kaupa þessa mynd og stjóm
safhsins meira að segja samþykkt
verðtilboð, en þegar til átti að taka
var féð ekki fýrir hendi svo ég býst
við að fleygja því verki líka. Mín evr-
ópska lina passaði aldrei hér í stór-
veldi íslenskrar kvikmyndamenning-
ar. Hér vilja menn byija aríumar sín-
ar á háa c-inu.
- Er það vegna smceðar samfé-
lagsins?
- Ég held það sé aðallega útaf því
að við erum ekkert fyrir það að gera
okkur grein fyrir smæðinni. Við ger-
um allt eins og við væmm miljóna-
þjóð sem við erum reyndar ekki. Það
mætti f mörgum tilvikum snúa
smæðinni sér í hag, en ef maður
hegðar sér eins og risi frá upphafi þá
verður einn góðan veðurdag stigið
ofan á mann og fætinum snúið og
sagt: Þú ert dvergur góði! Það er í
mjög fáum tilvikum sem við höfum
kunnað að nota okkur smæðina. Það
er útþvælt að kalla þetta flottræfils-
hátt. Þetta er ekkert annað en skortur
á raunsæi.
Bókmenntir,
mannréttindi
og leiklist
- Nú rekurðu sjálfur mjög litið
útgáfúfyrirtceki. Hvers vegna fórstu
frá stóru útgefendunum?
- Það er engin ein ástæða fyrir
því. Ég lenti í svolitlu þrasi, jafnvel
meira en ég er vanur, í sambandi við
ummæli um lögregluna. Þar var
dómstólum og fleiri apparötum rikis-
ins beitt gegn mér með þeim hætti að
ég varð stórlega vafasöm persóna.
Mérþótti þetta sniðugt í upphafi. Það
er ekkert verra að vera vafasöm per-
sóna en góður pappír. Hins vegar
segja útgefendur mér, sumir undir rós
og aðrir beint, að þetta megi ekki
koma fyrir rithöfund vegna þess
hvemig bókamarkaðurinn er í laginu.
Þeir segja að 9 bækur af hverjum 10
séu keyptar til gjafa. Enginn gefur
t.d. konfektkassa í jólagjöf ef á hon-
um stendur að innihaldið sé vafa-
samt. Þeir spáðu mér því að ég myndi
missa 9/10 af minni sölu. Þegar ég
. fór að gefa út sjálfur þá sá ég að þetta
var ekki fjarri lagi. Þess vegna hef ég
snúið hlutunum við. Ég legg mesta
áherslu á bókasöfnin. Þar er mesti
lesturinn. Öll bókasöfn sem standa
undir nafhi kaupa mínar bækur, þar
eru þær fyrir hendi og það gleður
mig. Síðan kaupir dálítill hópur
manna þessar bækur handa sjálfhm
sér til að lesa og það er afskaplega
góður hópur. Smástækkar líka. Ég
kemst einhvemveginn alltaf mínar
leiðir.
Þessi sala til safna og áhugafólks
nægir mér. Með sparsemi get ég lifað
á þessu og það er frumskilyrði starf-
andi rithöfundar.
- Þú lentir í meira þrasi en þú ert
vanur, sagðirðu, við lögregluna...
- Ja, það átti að ganga endanlega
frá mér og mér finnst alveg rétt af
þeim að reyna það.
- Hvemig stendur það mál
núna?
- Ég vann málið 14. mars í fyrra
fyrir mannréttindanefndinni. Það er
nefnd sem tekur til athugunar allar
kærur sem dómstólnum berast og at-
hugar hvort þær séu tækar. Ég mun
flytja málið sjálfur fyrir mannrétt-
indadómstólnum 22. janúar næst-
komandi, kl. 10 að morgni.
- Er málið höfðað gegn lögregl-
unni eða rikinu?
- Það heitir: „Þorgeirson against
Iceland" eða Þorgeirson gegn Is-
landi. Annars vil ég helst ekki vera
að tala mikið um þetta því ég er bú-
inn að spæna upp þoiinmæði fólks
með þessu máli og á ekki skilið
meira af henni.
- Hvað frnnst þér um bókmennt-
imar á Islandi?
- Ekki vildi ég vera ungur höf-
undur nú í dag.
- Hvers vegna ekki?
- Bókmenntir eru að vísu tjáning
á einstaklingsvitund höfundarins, en
þær geta samt ekki endalaust þrifist
bara á sjálfhm sér. Hvað sem hver
segir verða þær að þrifast á hug-
myndum og ágreiningi hugmynda.
Meðan Djöfullinn lék lausum hala
var kirkjan voldugt afl, svo komu
guðfræðingar kirkjunnar og þurrk-
uðu Djöfulinn út. Síðan hefhr kirkjan
verið grútmáttlaus og flöt. Nú koma
borgaralegir hugsuðir og segja: Sósí-
alismi og kommúnismi eru dauðir.
Þar með þurrka þeir líka Djöful sinn
út. Fer þá ekki vindurinn líka úr
borgaralegri hugsun? Og það er fleira
sem bendir til þess að við séum á
siglingu inn í flatneskjutíma. Ungir
höfundar forðast það eins og heitan
eldinn að styggja neinn, sem aftur
leiðir til þess að þeir mega heldur
ekki leyfa sér að gleðja neinn veru-
lega - þó aldrei nema þeir skíri sig
fyndnu kynslóðina. Ofaná þessa hug-
myndakreppu hins brosleita tómlætis
bætist svo það að útgefendur þessa
unga fólks hafa í raun misst völdin til
auglýsingaiðnaðarins, en sérgrein
auglýsingaiðnaðarins er einmitt að
lyfta flatneskju og misheppnuðum
„triviallitteratúr" - tímabundið - upp
á stall bókmenntanna. Ég held að það
þurfi mikinn persónulegan styrk til
að láta ekki freistast af gylliboðum
þessa kerfis. Þrátt fyrir allar ffamfar-
ir, sem svo em nefndar, held ég að
það sé örðugara að vera heiðarlegur
rithöfundur nú en það var í baslinu
hér áður. Er það ekki þetta sem hann
Matthías Viðar hefur verið að tæpa á
við takmarkaðar vinsældir Skátafé-
lags bókaútgefenda?
- Hvemig list þér á leiklist okkar
íslendinga?
- Erum við ekki stórveldi á þvf
sviði líka? Eitt er víst: Hér er urmull
af hæfileikafólki sem vantar aðstöðu
til að þróast. Það ástand kallar á rót-
tækar breytingar.
í fyrsta lagi á að leggja niður
embætti Þjóðleikhússtjóra. í öðm
lagi á að leggja niður Þjóðleikhúsráð.
í þriðja lagi á að segja upp öllum
leikurum við Þjóðleikhúsið. Þar á
enginn leikari að vera á fostum
samningi. Það starfsfólk sem á að
starfa við leikhúsið er duglegur ffam-
kvæmdastjóri með skrifstofulið,
tæknilið í hljóði og mynd og kannski
einhver ráðunautur og prodúsentar.
Siðan á að setja upp með sama hætti
og f öðrum listgreinum Launasjóð
leikara. Það yrði náttúrlega við breyt-
ingu að tryggja að allir sem hafa ver-
ið á launum hjá Þjóðleikhúsinu fæm
inn á full laun hjá þessum launasjóði
og engum verði hent út á klakann. En
síðan sækja leikaramir um laun til
ákveðinna verkefna í þennan Launa-
sjóð. Þau verkefni yrðu að koma til í
samstarfi leikhópa sem fengju síðan
æfinga- og sýningaraðstöðu í Þjóð-
leikhúsinu, en aðgangseyrir myndi
skiptast á milli leikhóps og húss eftir
samningi. Þeirpeningar sem nú fara í
Þjóðleikhúsið myndu að sönnu
nægja til að borga þetta nýja kerfi -
sem raunar væri bara viðurkenning á
þeirri staðreynd að vaxtarbroddur
leiklistarinnar er hjá fijálsu leikhóp-
unum sem eiga skilið aðrar og betri
aðstæður en saggafulla kjallara.
- Ertu að berjast fyrir hag leik-
listarinnar?
- Ég berst ekki fyrir neinu. Það
hef ég aldrei gert, en ég set ffam hug-
myndir. Ég er alla vega ekki að hugsa
um hag fólks sem er miðaldra ffekju-
hlussur og kallar sjálft sig unga fólk-
ið. Mér finnst það mætti reyna þetta í
nokkurár.
- Má leggja listina niður eflista-
fólk vill ekki vinna að eigin frum-
kvœði?
- Já. List á að vera einstaklings-
tjáning, eða tjáning hóps sem vill
eitthvað meira en hlýða bara fyrir-
mælum.
-kj
Föstudagur 12. júlí 1981 NÝTT HELGARBLAÐ — SÍÐA17