Þjóðviljinn - 31.01.1992, Side 18

ÞjÓÐYttJINN
Þjóðviljinn og þjóðfrelsisbatáttan
Þjóðviljinn ýtti úr vör undir rauðum fánum alþjóðahyggjunnar og
byltingarinnar, en um leið taldi hann sig arftaka hins besta úr
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar. Þegar í fyrsta tölublaði er grein
um Skúia Thoroddsen og hina afdráttarlausu framgöngu rit-
stjóra gamla Þjóðviljans í sjálfstæðismálum og þær hættur sem nú steðji
að sjálfstæði Islands. Með þessum orðum hefur Árni Bergmann um-
fjöllun sína um þátt Þjóðviljans í þjóðfrelsisbaráttunni í bókinni „Blaðið
okkar - þættir úr sögu Þjóðviljans“, sem út kom árið 1986. í umfjöllun-
inni um þennan ríka þátt í baráttu Þjóðviljans hér á eftir, verður stuðst
við ítarlega úttekt Árna Bergmanns.
í hugum Þjóðviljamanna voru
sjálfstæðismálin tengd stéttabarátt-
unni því: „Baráttan fyrir því sanna
sjálfstæði er alltaf óaðskiljanleg frá
baráttunni fyrir réttlæti í þjóðfélag-
inu“, eins og sagði í fyrsta tölublaði
Þjóðviljans. Strax í næsta tölublaði
var boðað til bandalags vinnandi
stétta gcgn „hringavaldi einokuna-
rauðvaldsins, gegn fasisma og er-
lendri yfirdrottnun". Slíkt bandalag
skyldi verða sú lyftistöng sem gerir
„lýðræði og sjálfstæði landsins að
grundvelli efnalegrar velmegunar
þessara stétta“.
Á fyrstu misserum Þjóðviljans
var þessum stefnuyfirlýsingum fylgt
eftir með því að vara við ásælni
þýskra nasista og um leið var skotið
hart á breska auðvaldið sem haíði
sterk ítök hér. Byltingarvonin mikla
hafði þau áhrif að sorglega lítið var
gert úr muninum á þýskum fasisma
og vestrænu þingræði, þótt þýska
auðvaldið væri vissulega talið
grimmast var annað auðvald ekki
mikilu skárra.
Þegar Bretar hemema Island eru
viðbrögð Þjóðviljans því hörð og
hann skorar á íslendinga að sýna „í
orði og verki að við sættum oss ekki
við það ofbeldi sem vér erum beitt-
ir“. Hlutleysisstefna Þjóðviljans og
andóf gegn hemámsstjórum hafði
þær afleiðingar að þann 27. febrúar
1941 var blaðið bannað og ritstjór-
amir Einar Olgeirsson og Sigfús Sig-
urhjartarson og blaðamaðurinn Sig-
urður Guðmundsson handteknir og
fluttir til Bretlands í fangelsi. Þjóð-
viljamenn á þessum tíma tclja að sig-
ur cða ósigur einstakra heimsvalda-
sinnaðra ríkja skipti ekki megin máli,
þeir vonast til að heimsvaldastríðið
þróist út í stéttastríð, baráttu sósíal-
ískrar alþýðu gegn auðvaldi og fas-
isma og að þar komi Sovétríkin til
skjalanna.
Þegar Þjóðverjar ráðast á Sovét-
ríkin 22. júní 1941 dregur staðgengill
hins bannaða Þjóðvilja, Nýtt dagblað,
enga dul á að nú verði tekin upp
„breytt afstaða til stríðsins", þar sem
baráttan snúist ekki aðeins um kapít-
alískan gróða heldur sé komin yfir á
svið hugsjóna og skipulagshátta. Eft-
ir þessa stefnu stríðsins sfyttist einnig
í að blaðið færi að gera tilhlýðilegan
greinarmun á lýðræði - jafnvel þótt
það sé borgaralegt - og fasisma.
Nýtt dagblað varaði við laumu-
spilinu í kringum það þegar banda-
riski herinn tók við „hervemd" ís-
lands af Bretum. Því var svo fyrir
komið að íslenska ríkisstjóm bað
sjálf um „hervemdina". Hin sér-
kennilega blanda af byltingarvon og
þjóðemishyggju sem íslenskir sósíal-
istar höfðu komið sér upp leiddi til
þess að þeir sáu um sumt lengra fram
í tímann en flestir aðrir. Þeir óttuðust
að Ameríkanar yrðu hér til langframa
vegna þess að „auðvaldsherrar" vildu
tengja landið sem mest Bandaríkjun-
um, bæði í gróðaskyni og af ótta við
sósíalismann í Evrópu.
I aðdraganda þess að Island varð
lýðvcldi 17. júní 1944 brýndi Þjóð-
viljinn raustina og hvatti þjóðina til
að sýna einhug í þjóðaratkvæða-
greiðslunni um málið. Á lýðveldishá-
tíðinni segir stómm stöfum á forsíðu
Þjóðviljans: „Allir sannir Islendingar
hugsa með lotningu og gleði til lýð-
veldisdagsins". En um leið er varað
við þeim hættum sem að lýðveldinu
unga steðja. Einar Olgeirsson skrifar
í þjóðhátíðarblaðið: „Á morgun getur
svo farið að amerískt hervald og auð-
vald sé orðin aðalhættan fyrir frelsi
vort, ef sú stefha verður þar ofan á,
sem heimtar að-heiminum sé skipt í
áhrifasvæði hinna voldugu og smá-
þjóðimar ofúrseldar þeim“.
Ekki var langt liðið frá stríðslok-
um þegar i ljós kom að tortryggni
Þjóðviljans ffá 1941, í þá vem að
bandaríski herinn ætlaði sér ekki frá
landinu, reyndist á rökum reist. Þá
kom að því að Þjóðviljinn eignaðist
þá sérstöðu í þjóðfrelsismálum, í
andófi gegn ásælni erlends stórveld-
is, sem Jónas Amason lýsti svo í við-
tali: „Þegar stóm atburðimir gerast,
1946, 1949 og 1951, þá átti Island
sér ekkert vígi nema Þjóðviljann“.
Loft var lævi blandið framan af
árinu 1946 eftir að Bandaríkjamenn
óskuðu eftir samningi um áffamhald-
andi vem herstöðva en málið var enn
trúnaðarmál milli stjómvalda rikj-
anna. Þjóðviljinn var frá upphafi
gegn slíkum samningum og sagði í
leiðara að íslendingar ætluðu ekki að
gera land sitt að hluta af herveldi
neins stórveldis. Margt var skrifað í
blaðið gegn herstöðvahugmyndum
og ffeistingum, þar fengu stúdentar,
sem mótmæltu afsali landsréttinda,
athvarf þegar Morgunblaðið neitaði
að- auglýsa fúndi þeirra eða segja ffá
þeim og í Þjóðviljanum var einnig
sagt rækilega frá fundum og ræðum
ungra Sjálfstæðisþingmanna eins og
Sigurðar Bjamasonar og Gunnars
Thoroddsens, sem þá vom andvígir
herstöðvamakki.
Þegar Keflavíkursamningurinn
skaut upp kollinum 1946, sýndist
hann sakleysislegur og snúast um
tímabundna flugbækistöð óeinkenn-
isklæddra Bandaríkjamanna í Mið-
nesheiði. Andstaðan varð þóvgeysi-
hörð og Þjóðviljinn varð öðmm blöð-
um ffernur vettvangur hennar. Blaðið
var bókstaflega undirlagt baráttunni
gegn herstöðvasamningnum. Hver
einasta forsíða söng samningnum níð
með stóm Ietri, hver einasti leiðari
fjallaði um málið. Auk þess birtust á
næstum því hverjum degi þrjár til
fimm eða fleiri greinar eflir málsmet-
andi menn sem vöraðu við afsali
landsréttinda. Halldór Laxness var
öllum vígfimari í glímunni og í for-
síðugrein sem birtist í Þjóðviljanum
þegar leið að atkvæðagreiðslu um
Keflavíkursamninginn á þingi segir
hann: „Eftir stendur íslenska þjóðin
eins og ker sem ómar ekki lengur við
áslátt, af því það stendur ekki lengur
einsamalt, heldur hefúr ókunn hönd
verið lögð á barm þess. Hin ffjóa
gleði yfir því að vera sjálfstætt fólk
hefúr verið tekin ffá okkur af nokkr-
um landráðamönnum, eins og á þrett-
ándu öld.“
Þjóðviljinn átti í svipuðum orr-
ustum vikumar og mánuðina fyrir 30.
mars 1949, þegar ísland var dregið
inn í Nató, og í apríl og maí 1951,
þegar þingmenn allra flokka nema
sósíalista sátu á leynifundum í
Reykjavík til að meðtaka boðskapinn
um endurkomu bandaríska hersins
ódulbúins. Sérstaða blaðsins var ekki
aðeins fólgin í því að það birti ffegnir
um laumuspil sem önnur blöð þögðu
yfir, heldur birti það líka fféttir um
fundi Þjóðvamarmanna, Natóand-
stæðinga sem flestir vom úr hópi
„borgaralegra menntamanna". Eklci
veitti af þvi Morgunblaðið neitaði að
auglýsa lundi þeirra, hvað þá meir,
og útvarpsráð bannaði að sagt væri
frá fúndum þeirra í fféttum. Þrátt fyr-
ir baráttu Þjóðviljans tókst ekki að
skapa á síðum þess jafn samstillt
andóf og árið 1946. Einkum er það
áberandi 1951, þrátt fyrir að margar
harðskeyttar greinar hafi birst í blað-
inu. Ástæðumar em vafalaust marg-
ar. Verkalýðssamtök og Bandalag
listamanna vom ekki reiðubúin í
mótmælaaðgerðir eins og 1946 og
kalda stríðið var í algleymingi.
Þjóðviljinn hefúr aldrei gleymt
herstöðvamálum en hann heíur um
margt fylgt þeim sveiflum sem bar-
átta gegn erlendum herstöðvum hefúr
tekið. Þegar Keflavíkurgöngur hófúst
árið 1960 tók Þjóðviljinn góðan fjör-
kipp og dögum og vikum saman fyrir
slíkar göngur birtust greinar og
hvatningarorð. Þannig hefur mál-
flutningurinn borið svip hvers tíma-
skeiðs. Hann tengdist mjög alþjóð-
legu andófi gegn Víetnamstríðinu
meðan á því stóð, hann tengdist bar-
áttu gegn Keflavíkursjónvarpi í ís-
lenskri menningarhelgi á ámnum fyr-
ir stofnun íslenska sjónvarpsins, hann
hefúr á seinni árum tengst við alþjóð-
legar hreyfingar gegn kjamorkuvá.
Blaðið hefúr mikið skrifað um hlið-
aráhrif herstöðvanna - um smygl og
vændisrekstur, um árekstra við ís-
lenska verkamenn, um viðleitni hers-
ins til að gera sig sjálfsagðan og vin-
sælan með heimboðum og jafhvel
hergagnasýningum. Upplýsingum
um hermang og vafasamar fram-
kvæmdú- hefiír verið safnað, teflt hef-
ur verið ffam pólitískri reiði og þjóð-
legum metnaði og svo auðvitað háð-
inu.
Þjóðviljinn hefúr beitt rökum ís-
lensks sjálfstæðis og menningar, rök-
um friðarsinna sem berjast fyrir
stöðvun vígbúnaðarkapphlaups. Og
hann hefúr ekki síst hamrað á því
innra ósjálfstæði sem herstöðvasuk-
kið hefur breitt út og Magnús Kjart-
ansson gaf nafnið „hemám hugar-
farsins". í samnefhdri grein ffá 1964
segir hann meðal annars: „Sá banda-
ríski hrammur sem lykur um ísland
er klæddur í silkihanska; sumir láta
sér vel líka hvað áferðin er mjúk og
aðrir þykjast ekki einu sinni finna
fyrir átakinu. Það hemám sem er
hættulegast og afdrifaríkast er her-
nám hugarfarsins: hræðist eigi þá
sem líkamann deyða, en geta eigi
deytt sálinu, var einu sinni sagt í her-
numdu landi. Fyrir rúmum áratug
kallaði Morgunblaðið hemámið illa
nauðsyn sem bæri að aflétta við
fyrsta tækifæri; nú er það orðið að
sjálfgefnum hluta af fJamtíðinni".
Raunar má segja að i meðbyr og
mótbyr, á tímum andófs jafht sem
sinnuleysis, hafi það verið óslitinn
rauður þráður í skrifúm Þjóðviljans
að erlendur her yrði aldrei „sjálfgef-
inn hluti af ffamtíðinni". Og það er
þess vegna sem Ólafúr Jóhann Sig-
urðsson skáld segir í viðtali 23. októ-
ber 1976, eftir að hann tekur það
fram að oft sé hann óánægður með
þetta blað: „...en hlutverk sitt í ís-
lenskri sjálfstæðisbaráttu hefúr Þjóð-
viljinn rækt með þeim hætti að mér
finnst ég einlægt standa í þakkar-
skuld við hann. Hann hefúr hvergi
hvikað, aldrei legið á liði sínu gegn
yfirgangi stórvelda hér á landi, ýmist
augljósum eða duldum.“ -ag
Ámi Bjömsson þjóðháttafræðingur
„Rödd hrópandans
þarf að heyrast“
Þjóðviljinn hefur jafnan verið einkar þjóðernissinnað blað. Þetta
hefur fyrr og síöar undrað marga þeirra sem halda sig vera al-
þjóðasinna og virðast seint ætla að skilja að enginn íslendingur er
marktækur alþjóðasinni nema hann sé líka vænn þjóðernissinni.
Ingibjörg Haraldsdóttir rithöfnndur
Nýtt málgagn
sósíalisma, pjóðfrelsis
og verkalýðshreyfingar
óhjákvæmilegt
Jafnvel fyrstu tvö árin 1936-
1938, meðan hann var gefinn út af
Kommúnistaflokki Islands, sem var
deild í Alþjóðasambandi kommún-
ista, og uppgangur þjóðemisjafnaðar-
manna í Þýskalandi var á sama tíma
sem ógnvænlegastur, þá var Þjóðvilj-
inn nánast íhaldssamur í þjóðcmis-
málum miðað við til dæmis Alþýðu-
blaðið. Þetta gekk eins og sumt ann-
að á skjön við alla hugsanlega
Moskvulínu, því þar tók þjóðrcmba
og andúð á alþjóðahyggju naumast
að láta á sér kræla fyrr en eftir seinni
heimsstyijöld. Þjóðfrelsishyggjan á
Þjóðviljanum magnaðist svo um allan
helming_ á hemámsáranum, á sama
tíma og Islandsklukkan er skrifuð.
Skáldin mörgu og aðrir rauðir
pennar sem studdu Þjóðviljann mcð
ráðum og dáð munu ncfnilega hafa
átt drjúgan þátt í þessu þjóðlega við-
horfi, en þeir vora einn mesti styrkur
blaðsins lengi framan af. Reyndar
hefur Þjóðviljinn líka stundum mátt
gjalda hinna orðfimu og orðhvötu
skálda sinna, svo sem þegar Jóhanncs
úr Kötlum orti um „Sovét-ísland
óskalandið" eða Halldór Kiljan Lax-
ness sagði að Eysú-asaltsþjóðimar
hefðu verið innlimaðar „þegjandi og
hljóðalaust" í sósíalismann og notaði
fyrstur mann orðið „landráðamenn“
um talsmenn bandarískrar hersetu á
íslandi. Síðar var slíkum orðatilþrif-
um jafnan klínt á Þjóðviljann eða að-
standendur hans, en ekki hin virtu og
ástsælu skáld.
Þjóðfrelsisbarátta Þjóðviljans
hefur mcstan hluta ævinnar snúist um
andóf gegn erlendri hersetu. Oft hef-
ur ýmsum fundist sem skrattinn væri
þar málaður fullstcrkum litum á
vcgginn. Og sem betur fer hafa ekki
allar þær hrakspár ræst, sem þá vom
hafðar í frammi, einkum fyrsta ára-
mginn eftir stríð. Menn einb'índu líka
lengi vel um of á fyrirgang og heims-
valdastefnu Bandarikjanna, þegar það
í reynd vom öðm frcmur íslenskir
verktakar sem sóttust eftir banda-
rískri hersctu sem gróðalind.
Það er á hinn bóginn umhugsun-
arefni, hver þróunin hefði orðið ef
engin slík vamaðarorö hefðu verið
hrópuð. Er ekki hætt við að þjóðin
væri orðin snöggtum ameríkaniser-
aðri og efnahagslcga háðari Banda-
ríkjunum en hún þó er, ef allt hefði
verið látið reka á reiðanum og út-
lcndri lágmenningu eða herstöðva-
bciðnum ekki veitt nokkurt viðnám?
Það fór ncfnilega ckki hjá því að
margir tækju mark á því sem snjallir
pennar Þjóðviljans og aðrir talsmcnn
létu frá sér fara um þær hættur sem
steðjað gætu að íslensku þjóðemi og
þjóðfrelsi, jafnvel þótt þeir viður-
kenndu það ekki opinbcrlega og tor-
tryggðu málflutning hans að ýmsu
öðru leyti. Þau sjónarmið vora samt
ósjaldan tekin upp í öðmm málgögn-
um þótt það væri einatt á öðmm og
mildari nótum. En í ofsa kalda stríðs-
ins vom því miður ýsmir þjóðhollir
menn hálfsmeykir við að taka undir
„Þetta hefur fyrr og slöar undraö
marga þeirra sem halda sig vera al-
þjóöasinna og virðast seint ætla aö
skilja aö enginn Islendingur er mark-
tækur alþjóöasinni nema hann sé
líka vænn þjóöernissinni" Árni
Björnsson.
slík sjónarmið af ótta við að verða
stimplaðir sem „smurðir Moskvuag-
entar“ cins og séra Sigurbjöm Einars-
son.
Það er vissulega margs að sakna
við andarslitur Þjóðviljans. Eitt af því
er sú hætta að nú eigi þessar hávæm,
óstýrilátu, óvarkám og stundum of-
næmu þjóðemisraddir sér ekki lengur
neinn sameiginlegan vettvang. Þótt til
að mynda Morgunblaðið sé í seinni
tið orðið opnara fyrir allskyns við-
horfum en áður var, þá er eigendum
þess í lófa lagið að Ioka fyrir eða
kæfa hvað scm er og hvcnær sem er,
ef hagsmunir þcirra krefjast þess af
einhverjum ástæöum. Og það er mun
mciri hætta á að stórblað beiti því
valdi þcgar ckki er einu sinni til smá-
blað að halda vöku þjóðarinnar. Það
gerði Þjóðviljinn og hann var langt-
um víðar lesinn og áhrifameiri en
dæma mátti af kaupendafjöldanum
einum. Vonandi kemur eitthvað sam-
bærilegt í hans stað. Rödd hrópand-
ans þarf að heyrast skýrt og óheft.
Honum gctur vissulega missýnst, en
oftar kemur hann þó auga á óvæntan
sannleik, sem öðram hefur yfirsést
eða kæra sig ekki um að halda á loft.
Síðan ég man eftir mér hafa
tímarnir verið að breytast,
þótt aldrei hafi þeir breyst
jafnhratt og óafturkallanlega og
síðustu misserin. Það er bókstaf-
lega búið að snúa öllu við og sér
ekki fyrir endann á þeim ósköp-
um. Eg ætla samt ekki að fara
mörgum orðum um þá atburða-
rás, aðeins að minnast þess með
örfáum orðum hvaða hlutverki
Blaðið Okkar hefur gegnt í lífi
mínu síðan ég byrjaði að stauta
mig fram úr því.
Þjóðviljinn hefur fylgt mér
gegnum þykkt og þunnt, gegnum
kalda stríðið, Víetnamstríðið, Tékkó,
stúdentaóeirðir, Evrópukommún-
isma, styrjaldir í þriðja heiminum,
átök á íslenskum vinnumarkaði,
jafnréttisbaráttu, jólabókaflóð, leik-
sýningar, baráttu gegn her í landi,
vinstri stjórnir, hægri stjórnir,
flokkadrætti vinstri manna og hmn
Sovétríkjanna... Hvar væri ég stödd
hefði ég ekki haft Þjóðviljinn?
Stundum til að leiðbeina mér, gleðja
mig og fræða, stundum til að gera
mig sótvonda - því að ekki höfum
við alltaf verið sammála, fjarri fer
því.
Mér cr engin launung á því að
Þjóðviljinn hlýtur að hafa mótað
skoðanir mínar að einhverju leyti,
ekki síst þær sem lúta að menningar-
og þjóðfrelsismálum. Þegar ég var
að komast til vits og ára á sjötta ára-
tugnum var Magnús Kjartansson
áreiðanlega sá maður sem ég var oft-
ast sammála og leit mest upp til af
öllum mér óvandabundnum mönn-
um - hugsanlega að.Einari Olgeirs-
syni undanskildum.
Samtök hemámsandstæðinga
vom stofnuð um 1960 og innan
þeirra vébanda ríkti fýrstu árin svo-
nefnd „mosastemmning", sem end-
urspeglaðist að vissu leyti í Þjóðvilj-
anum. Menn vom andvígir hemám-
inu vegna þess að þeim þótti vænt
um landið sitt og vildu eiga það í
friði. „Svo langt ffá heimsins víga-
slóð“ einsog Hulda sagði. Það rann
ekki almennilega upp fyrir okkur
fyrr en seinna að tímamir buðu ekki
upp á einangran og sveitarómantík,
þótt við vissum auðvitað alltaf að
fleira var í hættu en mósagróin
hraunin, fossamir og dalimir. Við
lásum skeleggar greinar Magnúsar
Kjartanssonar um „hemám hugar-
farsins“ og „alþingi götunnar".
Eftir á að hyggja finnst mér að
Þjóðviljinn hafi á þessum löngu
liðnu ámm kennt mér að tvinna sam-
an þjóðemisstefnu og sósíalisma á
þann hátt sem ég sætti mig ennþá
við, hvað sem öilum skipbrotum og
gjaldþrotum „alheimskommúnism-
ans“ líður.
ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 31. janúar 1992
Síða 18