Dagblaðið Vísir - DV - 12.12.1995, Blaðsíða 14

Jólasveinarnir:
Börn Grýlu
og Leppalúða
Jólasveina er fyrst getið á
prenti í texta frá því á 17. öld.
Þar er Grýlukvæði sem eignað
er síra Stefáni Ólafssyni í Valla-
nesi þar sem
Grýla er
tengd jól-
um á
þann
hátt
að
jóla-
svein-
arnir
eru
sagðir
börn hennar
og Leppalúða. ís-
lensku jólasveinarnir eru því
upphaflega af allt öðrum toga
en heilagur Nikulás. Ógerlegt
er að vita hversu gamlir þeir
kunna að vera í alþýðlegum
hugarheimi. Þetta kemur fram í
ISögu daganna eftir Árna
Bjömsson og þaðan er eftirfar-
andi fróðleikur um jólasvein-
ana einnig tekinn.
Ekki lengur
■ mannætur
í Tilskipun um húsaga á ís-
landi frá 1746 er þess krafist að
lagður verði niður sá heimsku-
lega vani að hræða börn með
jólasveinum og vofum. Jóla-
sveinarnir halda einhverju af
eðli sínu fram á miðja 19. öldina
en þegar lengra líður á öldina
Itaka þeir eUítið að mildast.
Menn fara að efast um að þeir
séu böm Grýlu og þeir eru ekki
lengur taldir mannætur þótt
bæði séu þeir hrekkjóttir og
þjófóttir.
Af fjöllum
eða hafi
.4 Qlveran
Yfirleitt voru jólasveinar
taldir koma ofan af fjöllum á
jólafóstu. Þó voru óljósar spum-
ir af því frá Norðurlandi að þeir
kæmu af hafi meö noröanátt á
jólaföstu og fæm aftur með
sunnanátt um þrettánda. Þessi
hugmynd finnst öllu greinUegar
sums staðar á Austurlandi. Þar
komu þeir annaðhvort frá Finn-
mörku, Hellulandsóbyggöum
eða Grænlandi, og þá á skinn-
bátum. Þessir jólasveinar komu
nokkru fyrir jól og skiptu sér
niður á bæi. Sumir sögðu að
þeir væru dökkir yfirlitum, aðr-
ir að þeir væru klofnir upp í
herðar með kringlótta fætur og
klær fyrir tær og fingur.
„Við höfum annars vegar okkar
gömlu gaura, sem komnir eru af
heiðnum tröllum, og hins vegar
Santa Claus sem kominn er af ka-
þólskum biskupum. Uppruni þess-
ara karla er mjög ólíkur og upphaf-
lega var það Claus sem gaf börnun-
um í skóinn. Hann er ekki amerísk-
ur eins og margir hafa haldið fram
heldur Grikki sem fluttist, eins og
svo margir Evrópubúar, til Amer-
íku á 17. öldinni. Hann er hins veg-
ar líklega 1500 ára sem Evrópubúi,"
segir Árni Björnsson þjóðháttafræð-
ingur í samtali við Tilveruna. Eins
og flestir vita kom fyrsti jólasveinn-
inn, Stekkjarstaur, til byggða í nótt,
þrettán dögum fyrir jól.
„Við eigum að sjálfsögðu að halda
í okkar gömlu sveina en það er þó
ekkert þvi til fyrirstöðu að Santa
Claus komi hingað til lands sem ný-
búi eða flóttamaður,“ segir Árni.
Síðan varð
málamiðlum
Árni Björnsson segir að Santa
Claus hafi komið hingað til lands
fyrir sjötíu árum og að ástæðan fyr-
ir því að sá rauöi hafi sést miklu
meira en hinir sé sú að menn hafi
hér áður aldrei vitað hvemig hin-
ir voru klæddir. Aldrei hafi verið
Jólasveinarnir:
Karlarnir koma
í þessari röð
Stundum vefst það fyrir okkur þegar unga
fólkið spyr hvaða jólasveinn komi þennan
daginn eða hinn. Það upplýsist hér með að
Stekkjarstaur kom í nótt sem leið og Giljagaur
kemur í nótt. Sá þriðji í röðinni er Stúfur litli og
síðan koma þrír i röð sem eiga það sameiginlegt
að þykja gott að sleikja, Þvörusleikir, Pottasleikir
og Askasleikir. Sjöundi er Hurðaskellir og þá koma
matmennirnir Skyrgámur og Bjúgnakrækir. Sá tíundi
er Gluggagægir og Gáttaþefur ellefti. Á Þorláksmessu
kemur Ketkrókur og á sjálfan aðfangadag Kertasníkir. í
sömu röð fara þeir síðan til fjalla og sá síðasti á þrettándan-
um, 6. janúar. -sv
tU myndir af þeim og þessi rauði
hafi strax þótt álitlegri sem auglýs-
inga- og kynningarvara.
„Það sem síðar gerist er sú mála-
miðlun að gömlu karlarnir okkar
fara í fotin hans Clausar en halda
samt sínum eigin nöfnum og halda
áfram að vera þrettán. Það getur svo
vel verið að Claus sé kominn hingað
tU lands núna en ég held að enginn
sjái muninn," segir Árni.
Allar bjargir bannaðar
Aðspurður hvernig standi á því
að við sjáum þá stundum án hvíta
skeggsins og klædda upp á
gamla mátann segir Árni
ástæðuna einfaldlega
þá að þeir vilji
halda í gömlu
hefðirnar eins
og aðrir. En
eru þeir
ekki eitt-
hvað
farnir
að ró-
ast?
Sigrún Elívarðsdóttir:
Lítið um
jólasveina
„Það var lítið um jólasveina þeg-
ar ég var að alast upp og í raun ekki
fyrr en ég fluttist hingað til Reykja-
víkur fyrir um 20 árum. Það var tal-
að um Grýlu og Leppalúða og okkur
krökkunum var sagt að Grýla kæmi
með skjóðuna sína ef við værum
ekki stillt og prúð. Ég hef mjög gam-
an af þeim sið sem hefur skapast í
kringum jólasveinana og börn, og
stundum ekki síður fullorðnir, lifa
sig inn í þetta af heilum hug,“ segir
Sigrún Elívarðsdóttir. -sv
Þrettán sveinar
Elstu heimildir um fjölda
jólasveinanna eru í handriti frá
18. öld. Þar er meðal annars
Grýlukvæði og þeir sagðir 13
talsins. Það er þó ekki fyrr en í
fyrra bindi þjóðsagna Jóns
Árnasonar, sem prentað var í
Leipzig árið 1862,
að tiltekinn
fjöldi jóla-
sveina
kemur
fyrir
sjónir
alls al-
menn-
ings. Tal-
an 13 virð- ,
ist senni-
legri en 9 því
hún fellur saman
við tölu jóladaga frá aðfanga-
degi fram að þrettándanum.
Töluna 9 hefur Jón úr heimild-
um að noröan og helstu rök fyr-
ir henni eru þulan alkunna,
„Jólasveinar einn og. átta“.
Nöfnin á þessum vinum nú-
timabarna eru geysimörg og
miklu fleiri en þrettán. Fyrir
utan þau þekktustu virðist
nokkuð landshlutabundið
hvaöa nöfn þeir bera að ööru
leyti. -sv
Gömlu jólasveinarnir
hafa farið
í föt Santa Claus:
Svanfríður Magnúsdóttir:
Þjóðleg
hefð
segir Árni Björnsson þjóðháttafræðingur
„Við trúðum að sjálfsögðu á jóla-
sveinana í minni æsku og þeir
gegndu þá nákvæmlega sama hlut-
verki og þeir gera í dag. Þetta er
skemmtileg hefð og við megum alls
ekki glata henni. Hefðin er þjóðleg
og hún á að lúta þeim reglum sem
sagan hefur sett henni. Jóla-
sveinarnir eiga bara að koma til
byggða þrettán dögum fyrir jól og
mér finnst kaupmennirnir ekki
mega misnota jólasveininn og taka
hann fram þegar þeim hentar," seg-
ir Svanfríður Magnúsdóttir. -sv
ÞRIÐJUDAGUR 12. DESEMBER 1995 3D>"V
Marteinn Pétursson:
Gömlu karlarnir
skemmtilegir
„Jólasveinarnir hafa alltaf verið
til og þeir hafa alltaf gegnt sama
hlutverki. Mér finnst siðurinn af-
skaplega skemmtilegur og við meg-
um alls ekki týna honum niður.
Karlarnir í gömlu fotunum setja
skemmtilegan svip á stemninguna
og mér flnnst allt í lagi að gera þeim
svolítið hærra undir höfði. Þetta eru
allt sömu karlarnir en þarna eru
þeir bara í gömlu fötunum sínum.
Menn þurfa að huga að því að jóla-
sveinarnir eiga ekki að koma fyrr
en þrettán dögum fyrir jól.“ -sv
„Ég held að það séu fyrst og
fremst aðstæðurnar sem eru aðrar í
dag. Þeim eru í raun allar bjargir
bannaðar. Þeir komast ekki í mjólk-
ina vegna mjaltavélanna, enginn
notar aska lengur, kertin eru ekki
lengur úr tólg og hangikjötið hangir
ekki lengur í eldhúsunum þegar
kjötkrókur kemur í bæinn á Þor-
láksmessu. Nú er víst líka búið að fá
þeim vinnu í Hveragerði og það
verður fróðlegt að sjá hvort þeim
tekst að sitja á strák sínum. Það er
fyllsta ástæða fyrir fólk að vera á
varðbergi gagnvart þessum körlum
því þeir eru enn varasamir þegar sá
gállinn er á þeim,“ segir
Árni Björnsson
þjóðháttafræð-
ingur. -sv