Dagblaðið Vísir - DV - 23.12.1996, Síða 16

16
menning
MANUDAGUR 23. DESEMBER 1996
Jesúbarnið á jörðinni
Rúmenski trúarbragðafræðingurinn Mircea
Eliade hefur bent á það í riti sínu, „Goðsaga
hinnar eilífu endurkomu" að í trúarsiðum og
goðsagnaheimi margra svokallaðra frum-
stæðra þjóða megi finna sameiginlegt mynstur
sem hirtist í afneitun hins sögulega eða línu-
lega tíma og reglubundnu afturhvarfi til þess
goðsögulega tíma sem rekja má til
upphafsins, til sköpunar heimsins. í
rauninni búum við enn í dag við
tvenns konar tímatal. Annars vegar er
hinn línulegi tími sem við mælum í
sekúndum, mínútum, árum og öldum.
Það er hinn sögulegi timi, sem maður-
merkir samsömun við sköpunarsöguna er
koma Krist til jarðarinnar jafhframt fordæmi
til eftirlíkingar i kristnum sið. Spádómurinn
um endurkomu Krists og uppfyllingu þúsund-
áraríkisins merkir þá jafnframt endalok sögu-
legs tíma og afturhvarf til hinnar goðsögulegu
Paradísar.
Myndlist
Olafur Gíslason
inn hefur markað og mótað með verk-
um sínum. Hins vegar er náttúrulegur
tími sem við mælum í sólarhringnum,
tunglmánuðum og árstíðunum, hring-
ferli sem endurtekur sig í sífellu og
birtist okkur sem meginundirstaða til-
verunnar. Það er líka hinn goösögu-
legi timi sem helgaður er með árstíða-
bundnum helgisiðum í eilifri endur-
komu hins sama. Eliade vill meina að
hið trúarlega dagatal okkar sé að upp-
runa og i grundvallaratriðum endurtekning í
veraldlegum tíma og rúmi á þeim þáttum
sköpunarinnar sem áttu sér stað í árdaga. Með
árstíðabundnum helgisiðum öðlist maðurinn
hlutdeild í þeirri sköpun heimsins og manns-
ins sem átti sér stað í öndverðu, í goðsöguleg-
um tíma og rúmi.
Það er sérstaða hinnar kristnu trúarhefðar
að með fæðingu Krists gerðist Guð beinn þátt-
takandi í hinum sögulega tíma og rými og
tengdi þannig saman þessi tvö rýmis- og tíma-
hugtök með einstökum hætti. En á sama hátt
og sá siður að halda hvíldardaginn heilagan
Piero della Francesca: Faeðing Krists. Hluti.
Trúarsögulega hliðstæðu við fæðingu Jesú-
barnsins getum við líka fundið í hinum goð-
sögulega tímaskilningi, þar sem náttúran og
sköpunarverkiö krefst stöðugrar og reglu-
bundinnar endurnýjunar og hreinsunar und-
an oki þess veraldlega tíma, sem er sagan.
Ég var að velta þessu fyrir mér þegar mér
varð á að fletta upp á mynd Piero della
Francesca af fæðingu frelsarans. Hvers vegna
liggur Jesúbamið á jörðinni? Skyldi það vera
tilviljun, eða liggur einhver merking á bak við
það aö leggja Jesúbamið á jörðina? Tengist
það kannski sköpunarritúalinu á einhvem
hátt, þeirri nauðsyn að endurskapa náttúruna
og heiminn i sífellu í takt við hinn náttúrulega
tíma, sem er hringferli?
í ritgerðinni „Móðir jörð og hið kosmíska
brúðkaup“ fjallar Eliade um þann sið að leggja
nýfædd börn á jörðina. I Ástralíu, Kína, Afr-
íku og Rómönsku Ameríku þekkist það að
mæður era látnar fæða á bera jörð. í
Evrópu, Japan og víðar þekkist sá sið-
ur að leggja reifabam á jörðina eftir
fæðingu og láta fóðurinn síðan lyfta
því frá jörðu. Eliade segir merkingu
þessa siðar tengjast hugmyndinni um
jörðina sem frummóður og að sköpun
heimsins og getnaður lífsins hafi átt
sér stað í skauti jarðarinnar. „Sérhver
móðir þarf að vera í beinum tengslum
við hina Miklu Frammóður til þess að
njóta leiðsagnar hennar í framkvæmd
þess dulmagnaða atburðar sem fólginn
er í fæðingu nýs lífs“, segir Eliade. Sá
siður þekkist líka að leggja þá á jörð-
ina sem liggja fyrir dauðanum. Merk-
ing þess er hliðstæð: Að fæðast og
deyja, að koma inn í hina lifandi f]öl-
skyldu eða fara til forfeöranna, hliðið
er hið sama, skaut jarðarinnar, segir
Eliade og bætir við að sú athöfn aö
leggja nýbura á jörðina feli jafnframt í
sér samsömun kynstofnsins og fóst-
urjarðarinnar, sem síðar hefur víða
orðið grundvöllur þjóðarréttar.
Þegar sveitafólk í Evrópu nútímans leggur
nýfædd böm á jörðina til þess að faðirinn
megi lyfta því upp sjáum við helgisið sem á sér
samsvöran í fæðingu frelsarans og upprisu og
þeirri heiðnu hugmynd að maðurinn sé getinn
af jörðinni i gegnum kosmískan samruna sól-
ar og jarðar. Goðsagan um hina eilífu endur-
komu hins sama, um fæðingu nýs tíma og um
frelsun undan oki sögunnar birtist okkur í
nýrri mynd í fæöingu frelsarans. Að leggja
bamið á jörðina er viðleitni til þess að gefa líf-
inu merkingu handan þess sögulega tíma sem
engu eirir.
Hefur farið ýmis flikk-flökk um ævina
Eiríkur Smith listmálari hefur
ekki verið við eina fjölina felldur
í listinni um ævina. Sérstaða
hans felst meðal annars í því að
hann tók þátt í flestum hræring-
um í myndlistinni frá því hann
kom fram um 1950, þá 25 ára, og
fram til 1965. 14. desember var
opnuð i Listasafni Islands sýning-
in Milli tveggja heima, þar sem
eru málverk frá tímabilinu
1963-1968. Hvernig málaði hann
þá?
„Þarna var ég að mála afstrak-
sjónir í expressjónískum eða nat-
úralískum dúr öðrum þræði, meö
ívafi úr náttúrunni. Landslagi.
Málverkin eru í stefnu sem var þá
uppi á teningnum, þessari ex-
pressjónísku afstraksjón sem var
farið að mála mikið upp úr flatar-
málverkinu sem tröllreið öllu á
tímabili. Fyrir mig var þetta virk-
ari tjáning og þeir voru fleiri sem
fengu meiri útrás í þessari stefnu.
En ég tók alltaf mið af landslagi
og umhverfi mínu hér á íslandi."
- Hvernig finnst þér að horfa á
þessi gömlu verk núna?
„Það er svo skýtið að þegar ég
er búinn að mála mynd sem ég tel
að sé nokkurn veginn boðleg þá
er hún afgreitt mál. En svo finnst
miklu betri en ég þorði að
vona. Hún er fallega sett upp af
starfsfólki safnsins.
Aðalsteinn Ingólfsson skrif-
aði bók um mig sem kom út
1982, hann þekkir alla mína
dynti og veit hvað ég er lauslát-
ur - eða hvað maður á að kalla
það! Þegar ég hef fundið að ég
var farinn að lýjast í einhverj-
um stíl þá hef ég bara fitjað
upp á einhverju öðru til að
staðna ekki.“
Úr
Eiríkur Smith - fitjar alltaf upp á ein-
hverju nýju til að staðna ekki.
mér ákaflega gaman að sjá hana
löngu löngu seinna, eins og á
þessari sýningu. Margt kom mér
mjög á óvart, og sýningin er
poppi i raunsæi
- Hefurðu svo komið aftur
að fyrri stíl?
„Ég er búinn að fara ýmis
flikk-flökk. Til dæmis eftir
þetta tímabil sem sýningin
nær yfir þá fór ég að mála
fígúratívar afstraksjónir og allt
að því hálfgerðar poppmyndir,
en svo varð smám saman úr
því hreint raunsæi. Þá vann ég
mikið með fígúrur í landslagi
meðal annars. Sá stíll þróaðist
yfír í hálfgerðan natúralisma á
8. áratugnum. Svo hélt ég sýningu
á Kjarvalsstöðum um 1980 og þá
var eins og fólk þyrfti endilega að
fá svona myndir, ég veit ekkert af
hverju. Sú sýning hreinlega seld-
ist upp. Mjög sérkennilegt. Ég gat
byggt mér nýtt hús. Og gerði það.
Bý hér uppi á háum hól í Set-
bergshverfinu í Hafnarfirði og hef
gífurlega fina vinnuaðstöðu.
Síðan hef ég verið að sveigjast
yfir í hálfgerða afstraksjón aftur
sem eru þó náttúrustemningar,
en ég vinn alltaf jöfnum höndum
mótífmyndir sem ég kalla. Það
eru vatnslitamyndir sem ég mála
út um bílgluggann minn. Húki í
jeppanum mínum einhvers staðar
og mála bara beint frá náttúr-
unni. Veður eru frekar hryssings-
leg hér og ekki gott að vera með
vatnsliti undir berum himni, en
ég hef málað þessar stemningar
gegnum árin og selt með öðru
sem ég er að gera. Ég hef mjög
gaman af þessu.“
- Ertu að undirbúa sýningu á
nýjum myndum?
„Nei, ég hélt sýningu í Hafnar-
borg í fyrra þegar ég varö sjötug-
ur. Það þurfa að líða tvö til þrjú
ár á milli. Ég er svo gamaldags að
ég vil halda stórar sýningar eins
og við héldum i Listamannaskál-
anum gamla áður en gólfið fór að
síga í homunum og þingmennim-
ir létu rífa hann.“
Fjölbreytileg mannlífsflóra
Skurðir í rigningu eftir Jón Kalman Stef-
ánsson. Smásagnasafn eða skáldsaga? Það er
nú það. Fer líklegast bara eftir stemningu les-
andans. Ég ákvað að þetta væri skáldsaga
enda tengjast allar sögumar innbyrðis í gegn-
um persónur og umhverfi.
Sögusviðið er íslensk sveit í
byrjun áttunda áratugarins og
er komið við á mörgum bæj-
um. Minnisstæðast er fólkið á
Karlsstöðum, þau Starkaöur,
Þórður, Jónas og Salvör. Þar er
„drengurinn" í sumardvöl en í gegnum hann
fær lesandinn innsýn í söguheiminn. Við fáum
að fylgjast með nokkrum skemmtilegum uppá-
komum í þessari sveit sem er hversdagsleg á
yfirborðinu en endurspeglar fjölbreytileika
mannlífsins þar sem mörkin á milli heilbrigð-
is og brjálsemi eru ekki alltaf skýr. Því flókna
Bókmenntir
SigriSur Albertsddttir
viðfangsefni gerir höfundur góð skil i lýsing-
um á sveitamanninum Herði og heimsborgar-
anum Sam sem skipta um hlutverk eins og
ekkert sé eðlilegra. Hörður fer til New York og
rennur saman við umferðina en Sam skellir
sér í sveitaþögnina og nær þá
loksins tengingu við sjálfið!
Þetta er eitt af betri atriðum
bókarinnar. Einnig er nokkuð
skondið innskotið um Þórð sem
er einlægur aðdáandi íslenskr-
ar tungu en vinnur sér það til
óvinsælda að vera stöðugt að grípa inn í á
sveitalínunni og leiðrétta samræður fólks.
Væringum Þórðar og hreppstjóra út af þessu
lýsir höfundur af óheftri og grípandi frásagn-
argleði en gamanið kámar þegar hann bland-
ar inn í þær væringar togstreitu þessara
tveggja manna um skáldskap. Það eru frekar
neyðarleg innskot í annars bráðskemmtilegan
og ljóðrænan texta sem ólgar af lífi og fjöri.
Það hlýtur að vera nokkur kúnst að vinna
texta sem veit ekki hvort hann á að vera skáld-
saga eða smásagnasafn og þótt Jón Kalman
vinni verk sitt af greinilegri vandvirkni vill
þráðurinn týnast. Sum atvik gufa upp og verða
að engu og iesandinn situr eftir og klórar sér i
kollinum! Þetta verður vandræðalegt, ekki síst
fyrir þá sem ákveða að stimpla bókina sem
smásagnasafn því hið hefðbundna frásagnar-
form smásögunnar með upphafi, miðju og endi
fer stundum fyrir lítið. En heildaráhrifm eru
fin og óhætt að segja að með Skurðum í rign-
ingu hafi höfundur sannað gildi sitt sem
sagnahöfundar með eftirminnilegum hætti.
Jón Kalman Stefánsson: Skurðir í rigningu.
Bjartur 1996.
Aðventa í
nýrri útgáfu
Mál og menning hefur gefið út
skáldsöguna Aðventu eftir Gunnar
Gunnarsson í nýrri útgáfú. Sagan seg-
ir frá fátækum lausamanni, Benedikt,
sem fer á hverri jólafostu upp á ill-
viðrasöm öræfin til að
bjarga eftirlegúkind-
um frá því að frjósa
eða svelta í hel.
Gunnar samdi Að-
ventu á dönsku og
hún kom út í Dan-
mörku 1937. íslensk
þýðing Magnúsar Ás-
geirssonar kom svo út
1939. Gunnar þýddi sög-
una sjálfur 1976 en í
þessari útgáfú er farið eftir endur-
skoðaðri þýðingu hans frá 1990. Að-
venta er ein allra vinsælasta bók
Gunnars og hefur verið þýdd á fjöl-
mörg tungumál. Gunnar Gunnarsson
yngri myndskreytti bókina sem er
bók mánaðarins frá forlaginu í desem-
ber.
Samhengi
og samtíð
Út er kominn fjórði og síðasti flokk-
ur heildarútgáfu rita dr. Sigurðar
Nordals prófessors. Þetta eru þrjú
bindi í öskju og hafði Jóhannes Nor-
dal umsjón með útgáfunni. Alls eru þá
í heildarútgáfúnni 12 bindi í fjórum
sjálfstæðum flokkum, en í þrem
hinum fyrri eru frum-
samin skáldverk
Sigurðar, ritgerðir
um lífsskoðun og
heimspeki, mannlýs-
ingar og margvísleg
rit um íslenskar bók-
menntir, sögu og
menningu.
Meginviðfangsefni í
þessum síðasta flokki
er samhengi íslenskrar menningar frá
fombókmenntum til okkar daga. Fyr-
irferðarmestir eru áður óprentaðir en
mjög umtalaðir háskólafyrirlestrar
um íslenska bókmenntasögu
1350-1750. Auk þess eru hér fjölmarg-
ar ritgerðir, til dæmis um þjóðsögur,
alþingi hið foma, bókmenntir síðari
alda og menningu og málefni samtíðar
og útvarpserindi.
Nafiiaskrár yfir öll bindin eru í
lokabindi flokksins. Hið íslenska bók-
menntafélag gefur út.
Austurljóð
í ljóðasafninu Austurljóð birtir
Steingrímur Gautur Kristjánsson 233
ljóð eftir skáld frá Indlandi, Kina og
Japan, hin elstu frá því um 800 fyrir
Krist, hin yngstu frá síðasta áratug.
Nokkur ljóð eru líka birt í frumgerð
sinni.
Þýðandi ritar formála að safninu og
skýringar við ljóðin auk
þess sem hann hefur
samið brot úr bókmennta-
sögu og hugmyndasögu
þessa heimshluta. Sér-
staklega er fjallað um
hindúisma, konfúsían-
isma og daóisma.
Ljóðin eru allt frá
þrem hendingum að
lengd til 228 vísuorða.
Dæmiö er eftir Sú Dongpo sem var
mikill lærdómsmaður og ritsnillingur
í Kína í lok 11. aldar. En embættisfer-
ill hans var þrautaganga. Hann gagn-
rýndi yfirvöld og mátti þola fátækt,
útlegð og fangavist fyrir vikið. Þegar
hann eignaðist son með hjákonu sinni
1083 orti hann:
Allir gera sér vonir um að eignast
gáfaðan son
Gáfurnar hafa aldrei verið mér annað
en fjötur um fót.
Ég óska því syni mínum að hann
verði heimskur
- alger bjáni -
Þá kemst hann - rauna og fyrirhafnar-
laust -
til æðstu metorða.
Umsjón
Silja Aðalsteinsdótrii