Dagblaðið Vísir - DV - 28.03.1998, Side 11

I
DV LAUGARDAGUR 28. MARS 1998
Á Grænlandi urðu til tvær
íslenskar nýlendur í kjölfar þess
að róstuseggurinn Eiríkur rauði
Þorvaldsson og ættbogi hans gerði
Brattahlið að höfuðbóli sínu fyrir
árið 1000. Báðar voru staðsettar á
austurströnd Græn-lands. Hin
syðri hét Vestribyggð en um 500
kílómetrum norðar lá
Eystribyggð.
Hófsamir fræðimenn telja að
þegar flest var íslendinga á
Grænlandi hafi þeir talið verið 4-
6000 manns.
Glatkista sögunnar
Hundruð híbýlarústa norrænna
manna eru þekktar á Grænlandi,
fæstar rannsakaðar til hlítar. Þær
sýna að snemma á ferli
nýlendnanna var furðulega
stórbýlt hjá íslendingunum.
Rústir fjósa sem rúmuðu allt að 50
kýr hafa fundist. Leifar vegleg-
ustu bygginga landnemanna í
Grænlandi sýna að þær standast
að stærð fyllilega samjöfnuð við
híbýli konunga í nyrðri hluta
Evrópu á þeim tíma.
Fatnaður á líkum norrænna
manna í kirkjugörðum nýlendn-
anna birtir evrópska fatatísku er
sýnir að þeir voru lífs fram undir
lok fimmtándu aldarinnar. Það
ásamt öðru sannar að nýlend-
urnar hjörðu því ótvírætt að
minnsta kosti framundir 1500.
Afdrif þeirra eru ókunn. Hvarf
íslendinganna á Grænlandi er
líklega mesti harmleikurinn í
samanlagðri sögu Norðurland-
anna. Með vissum hætti er það
líka harmsefni hversu íslands-
sagan hefur algerlega gleymt
grænlenskum frændum okkar
sem á frera Grænlands hurfu
óbættir inn í móðuna.
Um haf innan
Nú hefur loks stigið fram
fræðimaður sem með einni bók
hefur rifið Grænland á
verðskuldaðan stað inn í miðju
íslandssögunnar. Það er Helgi
Guðmundsson, málfræðingur,
sem á síðasta ári sendi frá sér
ritið Um haf innan.
Það er eitthvert merkilegasta
rit sem lengi hefur komið út hér á
landi. Bókin fjallar um ýmis áhrif
sem hingað komu vestan um haf.
Hún á efalítið eftir að verða meðal
sígildra höfuðrita um rann-sóknir
á landnámi íslands og
kringumstæðunum sem leiddu til
samningu burðarrita íslendinga-
sagnanna.
í ritinu er nefnilega að flnna
byltingarkennda sýn á mikilvægi
Grænlands fyrir ritmenningu
íslands.
Hvítabirnir og svörður
Hin frábæra kenning Helga
skýrir því hvernig verslun við
Grænland skapaði auðinn sem
stóð undir gerð handritanna og
bjó jafnframt til farveg fyrir
erlenda menningarstrauma.
Hvorutveggja var forsenda þess að
ritmenning náði hér að þróast
með þeim hætti sem varð.
Mjög dýrmætur varningur
fékkst í Grænlandi í formi tanna
rostungsins, sem íslendingarnir
skáru úr töfl sem seld voru dýrum
dómum. Reipi úr sverði, skinni
rostungsins, voru einnig eftirsótt í
skipsreiða. Ógetið er þá felda
hvítabjarna sem seldust dýrum
dómum. Hvítir veiðifálkar voru
einnig meðal útflutningsins á
þessum tíma.
í Jarteinabók Þorláks helga er
greint frá húnagildrum. Leifar
þeirra er enn að finna í
Grænlandi. Lifandi, tamdir
hvítabirnir voru nefnilega virði
þyngdar sinnar í silfri. Heimildir
eru til um þá á miðöldum við
hirðir konunga og keisara í
Evrópu og allt suður til
norðurafrískra soldána.
Þessar vörur voru mjög
eftirsóttar og skiluðu geysilegum
hagnaði til íslensku og orkneysku
kaupmannannna sem stunduðu
verslunina með þær.
Tennur náhvelanna
Langdýrasti varningurinn voru
þó líklega tennur náhvelanna. Ein
tanna hvalsins stendur 2-3 metra
fram úr efra skolti og var öldum
saman álitin horn goðsagna-
verunnar sem nefnd var einhym-
ingur. Um hana segir í Konungs-
skuggsjá: „Hún er fögur og vel
vaxin og svo rétt sem laukur. Hún
er sjö álna löng, sú er lengst kann
aö verða, og snúin öll svo sem hún
sé meö tólum ger. “
Dýrleiki tannanna var ótrú-
legur. Á fimmtándu öld var
útskorin tönn náhvelis í eigu
auðkýfings í Flórens metin á
meira en fimmtán kíló gulls!
Náhvelin veiddust hins vegar
aðeins norðan heimsskauts-baugs.
Helgi telur að þangað hafi
íslensku Grænlendingamir haldið
til að veiða náhvelið eða kaupa
tennur þess af inúítum.
Vaðmálsbúturinn
Norsk-kanadískur leiðangur
var um 1980 að kanna fornminjar
inúíta á Bache skaga á Ellesmere
eyju langt norðan heimsskauts-
baugs. Á þessum slóðum voru
helstu vöður náhvelanna að
vorlagi.
í rústunum fundust munir af
evrópskum uppruna. Þar á meðal
Kenning Helga
Helgi Guðmundsson færir rök
að því aö íslendingar hafi stundað
verslun við nýlendurnar í
Grænlandi allt fram á miðja
þrettándu öld. Þeir hafi haldið úti
kaupskipum til að kaupa af þeim
margskonar torgætan og dýr-
mætan vaming, sem þeir hafi
flutt til Evrópu og selt á
margfóldu verði.
ísland hafi þannig verið eins-
konar umskipunarhöfn fyrir
grænlenskan vaming, og versl-
unin með hann úti í löndum
Evrópu hafi leitt til mikils hagn-
aðar íslendinga.
Þetta ríkidæmi, segir Helgi,
gerði íslendingum mögulegt að
standa straum af þeim mikla
kostnaði sem stafaði af gerð hand-
ritanna. Þannig vom nýlendur
íslendinga á Grænlandi í bók-
staflegum skilningi forsenda þess
að ritmenning á íslandi þróaðist
með þeim hætti sem varð.
Höfundurinn bendir ennfremur
á að miðstöð Grænlandsverslun-
arinnar stóð á Vesturlandi,
aðallega við Breiðafjörð þaðan
sem Eiríkur rauði fór upphaflega
til Grænlands. Fram á miðja
þrettándu öld, meðan verslunin
var við lýði, voru íslensk rit
einkum samin á vestanverðu
landinu, á svæðinu frá Odda í
suðri að Þingeyrum í norðri. Milli
verslunararðsins á Vesturlandi og
ritunar handritanna vom því bein
tengsl.
Erlendir straumar
Kenning Helga er þó enn marg-
brotnari og fegurri. Hann getur
þess að smám saman sé að koma í
ljós að mjög mikiö hafi verið til af
erlendum bókum í landinu á
þessum tima. Skrá yfir eignir
klaustursins i Helgafelli sýnir til
dæmis að fjórtán árum eftir
stofnun þess, eða árið 1186, hafi
Laugardagspistill
Össur Skarpháðinsson
ritstjórí
verið í eigu þess yfir hundrað
bækur.
Áhrif erlendra bóka á innlenda
sagnaritun vom jafnframt meiri
en menn hafa skilið. Því til
staðfestu nefnir Helgi m.a. hinn
fræga kafla íslendingabókar þar
sem getið er bagla, bóka og bjaflna
sem papar skildu eftir og rekur til
erlendra texta.
Hvaðan komu erlendar bækur
til landsins á þessum tíma? Svarið
teygir sig í raun til Grænlands
köldu kletta. Þær komu nefnilega
með skipunum, sem fluttu
grænlenska varning-inn til
Björgvinjar og Staðar í Noregi,
Dyflinnar í trlandi auk hafna í
Frakklandi og víðar.
Skipin tóku líka efnispilta sem
ríkismenn sendu utan til mennta.
Þannig leiðir Helgi getum að því
að Sæmundur ffóði Sigfússon hafi
farið með slíku skipi til náms, og
fært heim ffanska hámenningu
frá fræðasetrinu í Anjou.
bútur af kápu úr grófu vaðmáli.
Danskir sérfræðingar röktu hann
til sérkennilegs vaðmáls sem
aðeins var ofið í Vestribyggð.
Munirnir, ekki síst vaðmálið úr
Vestribyggð, sýnir að úr
nýlendum íslendinga í Grænlandi
fóru menn þúsundir kílómetra í
norður og jafnvel yfir til Kanada
til að kaupa hinar dýru tennur
náhvela.
Þetta skýtur stoð úr óvæntri
átt undir kenningu Helga
Guðmundssonar. Hann hefur sýnt
ffam á að nýlendur íslendinga í
Grænlandi voru ekki afgangs-
stærð í íslandssögunni, heldur ein
af þungamiðjum hennar. Án
þeirra hefði ritmenning okkar
ekki þróast með þeim hætti og
gerðist.
Sjálfsmynd okkar væri því
önnur í dag hefði Grænlands ekki
notið við.