Dagblaðið Vísir - DV - 15.06.1998, Side 16

tenning
MÁNUDAGUR 15. JÚNÍ 1998
Einar Jónsson
Listasafii Einars Jónssonar hefur fengið and-
litslyftingu. Gert hefur verið við þak hússins
og lekaskemmdir og salir málaðir í litunum
sem listamaðurinn valdi þeim i öndverðu: Að-
alsaiurinn á annarri hæð er í himinbláa litnum
sem Einar fann í Pompei en niðri eru salir í
heitum jarðlitum, gulum, brúnum og rauð-
brúnum tónum. Síðari tíma teppi hafa verið
tekin af gólfmu í aðalsalnmn og stillt upp sömu
listaverkum og þar voru þegar safhið var opn-
að.
Húsið var vígt á
Jónsmessunni 1923,
fyrir 75 árum. Þá
stóð það aleitt eins
og miðaldakastali á
Skólavörðuholtinu
og öræfin ein um-
hverfis. Reykvík-
ingar sem kúrðu
niðri í Kvosinni
sögðu af og ffá að
nokkur myndi
nenna að heim-
sækja safii sem
væri svona langt
fyrir utan bæinn.
Nú er það við Hall-
grimskirkjutorgið
sem búið er að gera
snyrtilegt með
gangstétt, gróðri og
bekkjum fyrir lúna
göngumenn.
Hnitbjörg er
fyrsta íslenska
listasafhsbygging-
in. Listasafn ís-
lands er eldra en
það var lengi á
hrakhólum með
húsnæði. Árið 1909
bauð Einar, sem þá
var búsettur í Ðan-
mörku, íslenska ríkinu verk sín að gjöf með
því skilyrði að byggt yrði yfir þau - og hefur þá
ef til vill haft einkasafn hálflanda síns Thor-
valdsens i Kaupmannahöfh í huga.
Fyrsta íslenska höggmyndin
Einar Jónsson fæddist að Galtafelli í Ámes-
sýslu 1874. Átján ára fór hann til Reykjavíkur
til að læra að teikna og árið eftir, 1893, tH Kaup-
mannahafnar tii framhaldsnáms og innritaðist
í Listaakademíuna þar 1896.1901 tók hann þátt
í Vorsýningunni i Kaupmannahöfn og sýndi
höggmyndina Útiaga sem enn er hans
þekktasta verk - myndin af karlmanninum
hrjáða með konuna dauða á bakinu og hund-
inn sér við hlið sem varð Halldóri Laxness inn-
blástur við vinnu hans að Sjálfstæðu fólki.
„Segja má að með
þeirri mynd hafi
hann lagt grunn að
islenskri högg-
myndalist," segir
Hrafiihildur
Schram, forstöðu-
maður listasafns-
ins.
Fyrsta pöntunin
að heiman var á
höggmynd af Jónasi
Hallgrímssyni sem
nú stendur í Hljóm-
skálagarðinum.
Einar þurfti að
ganga að kröfum yf-
irvalda um útlit
skáldsins og féll illa
að láta hefta tján-
ingarfrelsi sitt.
Löngu seinna gerði
hann aðra högg-
mynd, „í minningu
skáldins", með allt
öörum brag en þó
greinilega af Jónasi.
Hún er í gula saln-
um á jarðhæðinni.
Einari gekk illa að lifa á list sinni í Dan-
mörku og verk hans lágu undir skemmdum,
þess vegna vildi hann koma þeim heim til ís-
lands og gerði ríkinu áðumefiit tilboð. Alþingi
tók því 1914; þá teiknaði Einar sjálfúr hugmynd
að safnhúsinu og ákvaö því staö á holtinu.
Byrjað var að reisa húsið strax en Alþingi lenti
í vandræðum með að kosta bygginguna svo að
um 1920 var efnt til samskota meðal þjóðarinn-
ar sem gengu svo vel að húsið var tilbúið þrem-
ur árum seinna. „Þetta sýnir að það var mikill
almennur áhugi á Einari meðal landsmanna,“
segir Hrafnhildur, „enda höfðu blöðin fylgst vel
með honum, sagt frá þegar hann sýndi erlend-
is og eftir að hann kom heim.“
Einar var réttur maður á réttum tíma, að
mati Hrafnhildar. „Þarna var listamaður sem
gat sýnt okkur hina glæstu fortíð, myndgert
hana í þrívídd, flutt hana inn 1 rýmið sem við
lifúm í sjálf. Hann bjó ekki aðeins til högg-
myndir af landnámsmönnum og frjálsræðis-
hetjum fomaldar heldur rómantísku skáldun-
mn og fyrstu stjómmálaskörungunum. Hann
átti stóran þátt í að efla þjóðemisvitundina á
fyrstu áratugum aldarinnar. Hann vann líka
mikið með þjóðsagnaefni og norræna goða-
fræði - efnisgerði þetta söguefni ef svo má
Blái salurinn á fyrstu hæð. Einar vildi að gestir kæmu fyrst inn í þennan himneska bláma og
gengju svo niður í heitu jarðlitina á neðri hæðinni. Himinn og jörð. Hér má sjá þrjú þekkt verk:
Þorfinn karlsefni, Dögun og Útlaga.
segja - og það var ákaflega þarft einmitt á þess-
um tíma.“
Einar settist að í húsinu nýbyggðu 1923
ásamt sinni dönsku eiginkonu, Anne Marie
Jörgensen frá Amager, sem
reyndar var systir Franzisku,
eiginkonu Gunnars Gvmnars-
sonar. Þau giftu sig 1917, þá
hafði Anna setið í festum í 16
ár. Þau Einar voru bamlaus.
Heimili Einars og Önnu var
á efstu hæð hússins og íbúð-
in þar er nú alveg eins og
þegar Anna flutti endanlega
úr henni út í litla húsið í
garðinum eftir lát Einars
1954.
„Þetta var í rauninni af-
Hrafnhildur Schram, forstöðumaður Listasafns Ein-
ars Jónssonar: Einar er að upplifa endurreisn sína
DV-myndir E.ÓI.
nuna.
skaplega fá-
brotið lista-
mannsheim-
ili,“ segir
Hrafnhildur.
„Stigamfr upp
á loftið eru
þröngir og þar
uppi er ekkert
rennandi vatn,
hvorki salemi
né eldhús. Ein-
ar skipulagði
íbúðina eins og
höggmynd - án
þess að taka
tillit til þarfa líkamans. Það var erfitt að búa
þarna uppi og þegar þau eltust fluttu þau svefn-
aðstöðu sína á jarðhæðina.“
Brotist úr fjötrum
- Hvaða listastefnu tilheyrir Einar Jónsson?
„Fyrstu árin meöan hann vinnur með þjóð-
sagnaefni vinnur hann út frá raunsæinu," seg-
ir Hrafnhildur. „Þá tilheyrir hann stórum hópi
myndlistarmanna á Norðurlöndum og víðar
sem vinna meö svipað efhi. Smám saman koma
svo áhrif táknsæis - sýmbolisma - inn í verk
þeirra, í takt við tímann. Verk eins og Útlagar
era eiginlega á tveimur plönum; það sýnir á
ytra borði veruleikatrúa mynd af utangarðs-
manni en dulin undir yfirborðinu er tjáning á
angist mannsins sem hefur giatað öllu. Verk
eins og Dögun þar sem hann vinnur
með söguna af nátttröllinu á glugganum
verður túlkun á löngun mannsins til að
bijóta af sér bönd efiiishyggjunnar.
Stúlkan á höggmyndinni verður tákn
mannssálarinnar en tröllið sem heldur
henni fanginni er eftiishyggjan. Þessi
þrá til að losna úr fjötram efnisins
gengur í gegnum mörg verk Einars."
Einar
kynntist hug-
myndum
guðspekinnar árið
1910 og eftir það
blandast í verkrnn
hans kristin og guð-
spekileg tákn og þá
verða þau oft erfið í
túlkun. Hann hélt
sig við þá stefnu til
æviloka. Upprisan
verður þá sterkt
þema í myndum
hans, hann vísar til
guðspjailanna og
austurlenskra trúar-
bragða en vinnur þó
áfram með norræna
goðafræði.
Einar vann á jarð-
hæð hússins. Þar
gerði hann frum-
myndir sínar í leir
og tók svo afsteypur
í gifsi. Gifsið er líka
forgengilegt og
unnið er að því
að steypa allar
höggmyndir hans
í brons. Nú era að
mestu gifsmyndir
inni í safhinu en í
garðinum umhverfis húsið era 26 brons-
styttur. Ein lítil mynd er til frá skólaárum
Einars úr marmara: Drengur á bæn.
- Hver finnst þér vera staða Einars í ís-
lenskri myndlist
núna?
„Ég er búin að
vera hér á safninu í
sjö ár og mér finnst
áhuginn á honum og
list hans hafa aukist
mikið,“ segir Hrafh-
hildur. „Margir hafa
nú á tímmn áhuga á
dulrænum efnum og
athyglin beinist að
einstaklingnum.
Mér finnst Einar
eiga þennan áhuga
skilinn. Hann er
frumherji og virtur
listamaður, og þó að
hann hafi aldrei orð-
ið listamaður þjóðar-
innar á sama hátt og
Kjarval verða allir
fyrir áhrifum frá
honum, ef til vill
vegna hins sterka
trúarlega þáttar í
verkum hans.
Ef til vill á þetta safn sinn þátt í því að hann
hefur lent svolítið utangarðs i íslenskri mynd-
list,“ heldur Hrafnhildur áfram. „Mönnum
fmnst hann bara vera hér á safninu og reyna
ekki að setja hann í annað samhengi. Fyrir
tveimur árum var endursköpuð sýning sem
var haldin í Danmörku árið 1905. Þar sýndi
Einar með helstu myndhöggvuram Norður-
landa, m.a. Dananum Rudolph Tegner, og við
sendum tvær myndir af þremur sem Einar
hafði átt þar. Þá þriðju hafði hann eyðilagt og
grafið héma í garðinum. Það var gaman að sjá
hann innan um sína samtímamenn, og hann
kom mjög vel út.
Mér finnst eins og Einar sé að upplifa sina
endurreisn núna. Safnið er orðið samkeppnis-
fært við önnur söfn eftir endurbætiunar; hús-
ið, heimilið, verkin og garðurinn, þetta er í
rauninni eitt allsherjarlistaverk - gesamtskun-
stwerk - sem ber að skoða í heild og fólk verð-
ur fyrir afar sterkri upplifun.“
Á Skólavöröuholtinu er öðravísi um að litast
en fyrfr 75 árum. Þar standa nú þrjár merkar
listastofnanir, Hallgrímskfrkja, Listasafn ASÍ
og Listasafh Einars Jónssonar sem sífellt fleiri
koma til að skoða. Hér verður einn af helstu
miðpunktum höfuðborgarinnar menningarárið
2000 og það hæfir Einari vel; aldamót era hans
tími. SA
Safnið er opið alla daga nema mánudaga kl.
13.30-16. Höggmyndagarðurinn er opinn alla
daga.
ji HnarBragi
Vaikke jichkki
j. jávkkodivccii
| • teniÁnf/n dikten
Jinnni 'Mugg! htkhvi
Hvíld eftir Einar Jónsson. Undir grófu
yfirboröinu býr hiö rétta andlit manns-
ins - og undir því stendur sjálfsmynd
af listamanninum.
íslensk Ijóð á samísku
Samíska ljóðskáldið Rauni-Magga Lukkari
hefúr að undanfomu þýtt mörg ljóða Éinars
Braga á samísku. Lukkari þýðir ýmist úr
finnsku, sænsku eða norsku og hefur nú gefið
út ljóðasafn hjá bókaútgáfunni Davvi Girji,
sem gefur út samískar bókmenntir. Ljóðasafn-
ið ber nafnið Vaikke jiehkki jávkkodivööii og
ljóðin í því hafa birst í sjö ljóðabókum Einars
Braga.
Sem kunnugt er hefur Einar
Bragi verið mikilvirkur i að þýða
verk norrænna höfunda svo sem
Ibsens og Strindbergs, en einnig
er framlag hans til þess að kynna
samískar bókmenntir hér á landi
mikið. í bókinni Hvísla að klettin-
um, sem gefin var út 1981 af
Menningarsjóði, era þýðingar
Einars Braga á ljóðum, jojki,
þjóðsögum og ævintýrum úr fór-
um Sama. I bókinni era m.a. fimm af ljóðum
Rauni-Magga Lukkari ásamt ljóðum annarra
samískra ljóðskálda.
Rauni-Magga Lukkari er eitt fremsta ljóð-
skáld Sama og hefur sent frá sér fjölda ljóða-
bóka. Ljóð hennar hafa verið þýdd á mörg
tungumál og hafa birst í ýmsum safnritum.
Auk þess að vera ljóðskáld hefur hún lagt
gjörva hönd á margt, verið blaðamaður, út-
varpsmaöur og rithöfundur. Rauni-Magga
Lukkari var gestur Bókmenntahátíðar í
Reykjavík árið 1987.
Á laugardaginn var útkomu ljóöasafnsins
fagnað í Norræna húsinu og lásu þau Lukkari
og Einar Bragi úr verkum sínum.
Bókasafnið
Út er komið tímaritið Bókasafnið í tuttug-
asta og annað sinn. Þetta rit er gefið út af
Bókavarðafélagi íslands, Félagi bókasafns-
fræðinga og Bókafúlltrúa ríkisins. Ritstjóri er
Áslaug Agnarsdóttir.
Meðal efúis er grein eftir Ás-
laugu Agnarsdóttur um það
hvort dagar bókarinnar séu tald-
ir, smásaga eftir Einar Ólafsson
og grein Ágústu Pálsdóttur um
viðhorf og lestur, sem byggist á
rannsóknarverkefni hennar,
Lestur í íslenskum fjölskyldum.
Af öðru efni má nefna þýddan
kaíla úr ritinu The Philobiblon
of Richard de Bury, sem samið
var á síðustu öld og fjallar um það hvemig
skal sýna tilhlýðilega ráövendni við umsjá og
hirðu bóka. Höfúndur ritsins segir skólanem-
endur „illa upp alinn lýð“ og tiltekur ýmsar
aðstæður þar sem sérstaklega ætti aö gæta sín
að bía ekki bækur út i munnvatni og matvæl-
um.
Heimilistónar í affileikhúsinu
Annað kvöld klukkan 22 munu leikkonu-
popparamir, Elva Ósk Ólafsdóttir (bassi),
Halldóra Bjömsdóttir (söngur), Ólafia Hrönn
Jónsdóttir (trommur), og Vigdís Gunnarsdótt-
ir (píanó), standa fyrir skemmtikvöldi í Kaffi-
leikhúsinu. Þær stöllur munu syngja og
dansa, fá til sín góða gesti úr borgarlífinu og
bregða á leik
með ýmiss
konar brellum
og óvæntu
glensi auk
þess sem þær
vekja til lífs-
ins þekkt er-
lend lög frá
sjötta og sjö-
unda áratugnum sem þær flytja við nýja ís-
lenska texta. Auk þess að syngja og dansa
bjóða þær stöllur upp á óvænt skemmtiatriði.
Á staðnum verður m.a. „eldhúsborðið" henn-
ar Ólafiu Hrannar og þangað fær hún til sín í
kaffispjall gesti sem koma á óvart, t.d. með því
að taka lagið með hljómsveitinni. Skemmtun-
inni lýkur síðan með dansiballi sem stendur
til tvö um nóttina.
Miðasala og pantanir era í Kaffileikhúsinu
í síma 551 9055 en miöar verða einnig seldir
viö innganginn.
Kjarval í viðtali
A morgun kl. 13.05 verður á rás 1 flutt við-
tal Vilhjálms Þ. Gíslasonar við Jóhannes S.
Kjarval Ðmmtugan árið 1935. Viðtalið er eitt
hið fyrsta sem hljóðritað var á plötuskurðar-
tækni Útvarpsins og verður flutt í þættinum
Perlur sem Jónatan Garðarsson mun sjá um í
sumar.
Jónatan ætlar að halda sig við fágætar
hljóðritanir úr safni Útvarpsins í þáttum sín-
um, hvort heldur era tónlistarapptökur eða
merkileg viðtöl, erindi eða frásögur. I þættin-
um á morgun verður enn fremur flutt brot úr
erindi Gimnars Friðrikssonar um sápugerð
frá árinu 1949, leikin tónlist með Jan Morávek
og flutt vinsæl lög með Óðni Valdimarssyni.