Dagblaðið Vísir - DV - 06.03.1999, Blaðsíða 11

DV LAUGARDAGUR 6. MARS 1999
11
Hugsuður fellur frá
Bókin Frjálshyggja og alrœóis-
hyggja eftir Ólaf Björnsson pró-
fessor var himnasending fyrir
ungan menntskæling norður í
landi, sem áður hafði legið í póli-
tískum kiljum Máls og menning-
ar, allt frá Che Guevara til Komm-
únistaávarps Marx og Engels.
Árið 1978 var ekki auðvelt fyrir
frjálslynda að sækja vopn til skoð-
anabræðra, sem margir virtust
hafa gefist upp við það sem stund-
um sýndist vonlítið vopnaskak
við sanntrúaða vinstrimenn og
kommúnista. Ólafur Björnsson
var ekki einn þeirra. Ólikt mörg-
um samtíðarmönnum lét hann
aldrei glepjast af roðanum í
austri, heldur hélt málstað frjáls-
lyndis á lofti og færði skoðana-
bræðrum sinum vopn í hendur.
Af hógværð og rökfestu barðist
Ólafur gegn oftrú menntamanna á
ríkisvaldinu sem öllu átti að
bjarga. Hann barðist gegn sósíal-
isma hvar sem hann kom því við,
hvort heldur á vettvangi stjóm-
málanna eða í sölum mennta-
stofnana. Áhrif Ólafs á íslenskt
þjóðfélag verða seint ofmetin en
fáir gera sér glöggva grein fyrir
hve mikil þau voru, beint og
óbeint.
Hér verða þau ekki rakin, enda
búa aðrir yfir betri þekkingu á
því sviði en sá er hér heldur um
penna. Þar skipti þó mestu að
Ólafur átti stóran þátt í því að
kenna okkur íslendingum að meta
gildi frjálsra viðskipta og einstak-
lingsfrelsis. Hugsjónir og hug-
myndir hans höfðu betur í hat-
rammri baráttu stjórnmálanna.
Það hefur ekki verið lítils virði
fyrir hugsuð eins og Ólaf að fá að
upplifa hvernig íslendingar hafa
hægt og bítandi tekið undir með
honum.
Ólafur Bjömsson var 87 ára að
aldri þegar hann féll frá eftir mik-
ið og merkilegt ævistarf, þar sem
hann lét aldrei deigan síga,
hvorki á sviði hugmyndabarátt-
unncir né fræðimennskunnar, sem
hann tvinnaði saman. Og ekkert
var verra í huga Ólafs en pólitísk-
ur loddaraskapur og lýðskrum.
„Sá sem með eða gegn betri vit-
und túlkar þann hugsunarhátt,
sem almennastur er, þótt rangur
kunni að vera, fær að jafnaði
meiri hljómgrunn hjá fólkinu, en
hinn, sem leitast við að leiðrétta
rangar hugmyndir," segir Ólafur
Bjömsson í grein árið 1958 um
hagfræði.
Lofsöngur
Ólafur Bjömsson rifjar upp í
áðumefndri bók sinni fjölmennan
fund sem Nóbelsskáldið Halldór
Laxness hélt með Hafharstúdent-
um skömmu eftir stríð. „Halldór
var íslenskum stúdentum er nám
stunduðu við danskar háskóla-
stofnanir, sem á þeim tíma voru
nær allar í Kaupmannahöfn, hinn
mesti auðfúsugestur. Olli þar ekki
minnst um róttækni sú, er jafhan
hefir legið í landi meðal íslenskra
námsmanna í Kaupmannahöfn.
Var boðið til samkomu á vegum
stúdentafélagsins, þar sem Hall-
dór var aðalræðumaður. Varð
fljótt húsfyllir. Ræðan lét vel í
eyrum áheyrenda, þar sem hún
var samfelldur lofsöngur um
Stalín og hið fagra mannlíf í Sov-
étríkjunum. Hámarki sínu náði
fognuður áheyrenda í lok ræðu
Halldórs, þegar hann fór með lof-
söng um Stalin, er ort hafði
kasakaskáldið Dsjambúl, en Hall-
dór þýtt. En sálminum - svo að
notuð séu orð Halldórs sjálfs, er
hann síðar gerði úttekt á skáld-
skap sínum af þessu tagi - lauk
með þessum ljóðlínum í óbundnu
máli: „í Stalín rætist draumur
Laugardagspistill
Óli Björn Kárason
ritstjóri
bólgumeinsemdina, sem margir
stjórnmálamenn voru farnir að
líta á sem náttúrulögmál.
„Skömmtun og höft hljóta þá aö
setja svip sinn á íslenskt efna-
hagslíf," segir Ólafur og heldur
áfram: „En auk þess sem slíkt fyr-
irkomulag hlýtur að draga mjög
úr framleiðsluafköstum og skerða
lífskjör almennings, leiðir slíkt...
óhjákvæmilega til þess, að þjóðlíf-
ið í heild verður meira eða minna
í skugga alræðishyggjunnar. Slík
skipan efnahagsmála færir svo
mikið í hendur hins opinbera, aö
lýðræðinu, ef það á að vera annað
og meira en nafniö tómt, verður
hætta búin ... Það er ekki ein-
göngu hjá hinum vondu Rússum,
að alræði rikisvaldsins í efna-
hagsmálum leiðir líka til alræðis
á öðrrnn sviðum. Nákvæmlega
sama hættan er fyrir hendi
í þeim löndum, sem telja
sig búa við hið sanna
lýðræði. í sambandi við
spurninguna um það,
hvers beri að gæta, ef
íslendingar vilja
byggja upp þjóðfélag
sitt á grundvelli
hugsjóna lýðræðis
og persónufrelsis,
er e.t.v. öllu öðru
mikilvægara að
gera sér þetta
ljóst."
Þessi varnaðarorð
Ólafs Bjömssonar pró-
fessors eiga jafn vel
við í dag og fyrir
liðlega 20
árum.
fólksins um gleði og fegurð. Stalín
elskaði vinur, þú átt ekki þinn
líka, þú ert skáld jarðarinnar.
Stalín, þú ert söngvari þjóðvis-
unnar. Stalín, þú er hinn voldugi
faðir Dsjamhúls."
Allt ætlaði um koll að kéyra
vegna lófaklapps og fagnaðarláta,
er ræðu skáldsins lauk á þennan
hátt. Einn var þó í þessum fjöl-
menna áheyrendahópi, sem
fannst nóg um, en það er sá sem
þetta ritar. Laumaðist ég í brott
og hef aldrei síðan hlýtt messu af
þessu tagi. Á heimleiðinni hugs-
aði ég aftur og aftur sem svo: Ég
get ekki líkt þessu við neitt annað
en hjálpræðishersamkomu á Ak-
ureyri, sem ég af forvitni einu
sinni sótti sem nemandi í Mennta-
skólanum þar.“
Síðar gerði skáldið gys að sjálf-
um sér fyrir kveðskapinn, en
Ólafur bendir á að Halldór hafi
gert hreint fyrir sínum dyrum. „í
Sovétríkjunum er það bara hvitt
og svart,“ sagði skáldið mörgum
árum síðar í umræðu um mis-
munandi viðhorf Vesturlandanna
annars vegar og kommúnistaríkj-
anna hins vegar til tjáningar-
frelsis og annarra mannrétt-
inda. „Sennilega er ekki betur
hægt að skilgreina í einni
hnotskurn viðhorf alræðis-
hyggjunnar en með þessmn
orðum. Á það ekki ein-
göngu við um Sovétríkin,
heldur alls staðar, þar
sem alræði ríkir, óháð
því, hvort um hægra
eða vinstra alræði er
að ræða,“ segir Ólaf-
ur.
Viðreisnarstjórnar Sjálfstæðis- og
Alþýðuflokks, sem skipulega hóf
að brjóta niður múra hafnastefn-
unnar. Þar kom Ólafur jafnt að
málum sem ráðgjafi og þingmað-
ur.
En sem óþreytandi baráttumað-
ur fyrir auknu frelsi í efnahags-
og atvinnumálum gerði Ólafur sér
grein fyrir nauðsyn þess að stjóm
efnahagsmála væri traust. Laus-
ung í peningamálum og fjárreið-
um ríkisins var eitthvert mesta
vandamál okkar íslendinga þegar
Ólafur gaf út bókina góðu. Þar
bendir hann á þá einfóldu stað-
reynd að tómt mál sé að tala um
að byggja efnahagskerfi á frjáls-
um markaði ef ekki tækist að
lækna verð-
Stórisann-
leikur
Björnsson
sá heiminn
ekki í
svörtu og
h v í t u ,
h e 1 d u r
skynjaði
hann fjöl-
breytileikann og litadýrðina.
Hann uppgvötaði Stórasannleik
aldrei - kærði sig ekki um það.
Hugmyndafræði Ólafs var í
sjálfu sér einfóld, enda byggð á
hugsjón um frjálst þjóðfélag ein-
staklinga. En hann gerði sér grein
fyrir mikilvægi þess að hagvald-
inu væri dreift: „Ef hagvaldið er í
höndum eins eða mjög fárra aðila,
hvort heldur þeir eru opinberir
eða einkaaðilar, verður lýðræðið
nafnið tómt, þar sem enginn
treystist til að standa upp í hárinu
á þeim, sem efnahagslega séð hef-
ir öll ráð hans í hendi sér. En í
litlu þjóðfélagi er meiri hætta á
því en í stóra, að hagvaldið færist
á fárra hendur," segir Ólafur í
margnefndri bók.
Ólafur Björnsson hafði greini-
lega áhyggjur af því að einkaaðil
ar gætu öðlast ægivald yfir þjóð-
félaginu, sem í sjálfu sér væri
ekkert skárra en hin dauða
hönd rikisins: „Verður að
hafa það hugfast, að það næg-
ir ekki til þess að tryggja
dreifingu hagvaldsins, að
framleiðslutækin séu í
einkaeign, einnig verður
að sjá um, að samkeppni
sé virk, og því skilyrði
verður alltaf erfiðara að
fullnægja í litlu þjóðfé-
lagi en stóru."
Höft og
skömmtun
Opinber höft og skömmtun
voru alla tíð eitur í beinum
Ólafs Björnssonar, en
hann átti stóran
hlut í mótun
stefnu