Dagblaðið Vísir - DV - 13.03.1999, Page 33

4
LAUGARDAGUR 13. MARS 1999
fólk
Þegar Bréf til Láru, þekktasta og um-
deildasta bók Þórbergs, kom út lét nafn-
kunnur geðlæknir í Reykjavík frá sér fara
yfirlýsingu þess efnis að höfundur bókarinnar
ætti augljóslega við geðræn vandamál að stríða.
Máli sinu til stuðnings benti hann á kafla í bók-
inni sem báru „hysteríu" Þórbergs vitni, þ.e.
kaflann um það þegar hann hélt að hann væri
óléttur og kaflarnir sem greindu frá myrk-
hræðslu hans og sífelldum ótta við að ýmsir
morðingjar, þessa heims og annars, sætu um að
ráða hann af dögum.
Þórbergur hafði pata af því að fleiri héldu að
hann gengi ekki heill til skógar. Á ritunartíma
Bréfsins las hann kafla úr því á samkundum á
ísafirði og segir í bréfi til Kristínar Guðmunds-
dóttur að það hafi verið almennt álit þar að hann
væri ekki með öllum mjalla. Einstaka hafi þó
haldið að hann væri þá nokkum veginn með
öllu viti en aftur á móti sannfærðir um að hann
hefði einhvem tímann verið á Kleppi.
Lík viðhorf lögðu æ síðan stein í götu Þór-
bergs við pólitísk skrif hans. Að annaðhvort
væri hann „skrýtinn karl“ eða „æringi og spaug-
ari“ og þar af leiðandi ekkert mark takandi á
skoðunum hans.
Þórbergur segir Vilmundi landlækni frá við-
tökum Bréfs til Láru í bréfi frá byrjun árs 1925.
Af því að dæma virðast flestir hafa verið sam-
mála um að bókin væri vel skrifuð og skemmti-
leg aflestrar og Þórbergur segir pólitíska and-
stæðinga sína hafa verið mjög hrifna af henni.
Jafnframt segir hann að sumir þeirra hafi þóst
taka hana sem skáldverk spjaldanna millum.
„Nokkrir þeirra þykjast ekki aðeins taka hana
sem skáldverk heldur og sem gaman. Það er
sjálfsblekking hræsnarans," segir hann í bréf-
inu.
Mikilvægi hlátursins
Þórbergur segir í Bréfi til Láru: „Ég er gædd-
ur þeirri dýrmætu náðargáfu að geta séð alvar-
lega hluti í broslegu ljósi.“ Hann segir að þessi
eiginleiki sinn sé mjög jákvæður og vísar því til
stuðnings í dulspeking sem hafði sagt að megin-
skilyrði fyrir verulegum framfórum í andlegum
efnum væri einmitt að geta séð spaugilegar hlið-
ar á öllu. Þeir sem skorti humoristiskan sans
bíði hins vegar tjón á sálu sinni og á þann veg
heldur hann að sé komið fyrir íslendingum:
„Þeim hœttir til aö sjá alla hluti frá sömu sorg-
arhliöinni. Líf þeirra er kássa af einstrengings-
legri alvöru. Þaö gerir þá þröngsýna. Þaö heimsk-
ar þá. Þaö gerir hugsun þeirra eintrjáningslega.
Þaö varnar þeim skilnings. Þaó bakar þeim
þunglyndi og sturlun."
Þórbergur heldur því með öðrum orðum fram
að gleðin og ærslin séu manneskjunni blátt
áfram lífsnauðsyn, ekki ósvipað og sagt var um
karnivöl miðalda. Þessu er slegið fram hér vegna
þess að lengi hefur þess gætt í umræðunni um
verk Þórbergs að fyrst og fremst beri að líta á
hann sem sérvitring og spaugara en hugsjónir
hans skipi annað sætið. Forvitnilegt er að velta
fyrir sér ástæðunum sem liggja að baki þessu og
því sem heyrst hefur að fólk líti enn þann dag í
dag á bækur hans sem hreinan skemmtilestur.
Sigfús Daðason ræðir þetta í grein sinni,
„Þessa vitleysu líka“, þar sem hann segir það
álit hafa verið furöu algengt og þrálátt að rit Þór-
bergs væru vitleysa og Þórbergur ekki með öll-
um mjalla. Hallbjörn Halldórsson prentari og
vinur Þórbergs sæmdi hann eitt sinn heiðurs-
nafnbótinni Skemmtunarmaður þjóðarinnar í af-
mælisgrein og hældi honum fyrir „kátlega
hnykki hins knæfa skemmtunarmanns". Sigfús
skoðar þau ummæli sem lítið hól um skáld og
þykir slík nafnbót gera Þórbergi rangt til. Sigfús
gengur þess ekki dulinn að Þórbergur hafi öðr-
um þræði lagt sig fram um að skemmta fólki en
álítur að með sjálfum sér hafi. hann lengst af
einkum verið að leita að visku og fróðleik.
Eins og hugleiðingar Sigfúsar gefa til kynna
er ekki úr vegi að spyrja: Hvert er þá orðið Þór-
bergs starf? Þó að Bréf til Láru sé skemmtilegt
þá er það einnig mjög pólitískt verk og augljóst
að höfundur þess þráði að koma á sósíalisma á
íslandi. „Allan fyrri partinn af Bréfi tO Láru
skrifaði ég til að skemmta Láru. Hitt skrifaði ég
til að breyta þjóðskipulaginu," segir Þórbergur í
viðtalinu langa við Matthías Johannessen.
Er svo líklegt að eins mögnuð ádeilugrein og
Eldvígslan hafi einungis verið skrifuð til að
skemmta fólki? Er heldur nokkur í vafa um að
Þórbergur vildi breyta þjóðskipulaginu i Opnu
bréfi til Árna Sigurðssonar fríkirkjuprests, þeg-
ar hann skammar prestastéttina af eldmóði fyrir
að leggja meira upp úr að segja það sem lætur
þægilega í eyrum en því að predika auðmönnum
eld og brennistein í helvíti eins og Kristur hafði
þó gert á hérvistardögum sínum. Hann gagnrýn-
ir einmitt prestana fyrir að skemmta fremur en
að leiða villuráfandi sauði til betra lífs.
Var Þórbergur fífl?
Þorsteinn Gylfason kveður fast að orði i grein
sinni, „101 ár“ (TMM, 1989). Þar segir hann fóð-
ur sinn í hópi manna sem álíti að Þórbergur hafi
fyrst og síðast verið fifl. Máli sínu til stuðnings
nefni sá hópur andatrú Þórbergs og daður við yf-
irnáttúrlega hluti, jafnhliða sósíalismanum.
mmMm
mmm

m w m F? fjf n r ra w
Iti i*i n M’ *i 1 III u<
Skemmtunarmaður
Bernhard Shaw segir um sjálfan sig ad hann sé hirófifl kapitalistanna ensku. Fyndni
hans og skemtunin af að lesa rit hans yfirgnœfir svo allar hans bitru, pólitisku ádeilur.
Likt er um mig og Bréf til Láru.
(Þórbergur Þórðarson)
r
I gær, þann tólfta mars, var
hundrað og tíu ára fæðingaraf-
mæli Þórbergs Þórðarsonar.
Margir telja Þórberg einn besta -
stílista sem Island hefur alið en
eitthvað hefur þó borið á því
viðhorfi að hann hafi bara verið
skrýtinn karl, í ætt við þá sem
fyrrum voru kallaðir tunglspek-
ingar og ofvitar
Andatrúin hafi verið talin til marks um heimsku J
Þórbergs. Nafn greinarinnar vísar síðan til þrá-
látra þræta um afmælisdag skáldsins. Aldaraf-
mælið var samkvæmt orðum Þorsteins ekkert
aldarafmæli heldur aldar og árs, „og vekur það“,
segir hann, „spurninguna um hversu alvarlega
viö eigum að taka Þórberg Þórðarson sem sann-
leikselskandi nákvæmnismann og þar með
manneskju og rithöfund.“ Þorsteinn spyr einnig
í greininni hvort sannleiksástin og mælinga-
kúnstimar hafi kannski ekki verið neitt annað
en tómur afkáraskapur.
Sannleiksást Þórbergs, sem Þorsteinn nefnir
svo, er aftur til umfjöllunar í grein Sigurðar
Guðjónssonar, „Var Þórbergur ofviti í alvör-
unni?“ í sama hefti Tímaritsins. Sigurður segir
þar Þórberg hafa „fórnað" einlægni og hrein-
skilni og orðið í staðinn æringi og spaugari. Það
sem átti að vera satt og hreinskilið í bókum hans t
hafi ekki verið satt heldur lygi. Þórbergur hafi
aldrei sýnt lesendum snefil af „sál sinni" í verk-
unum þó að hann væri „sí og æ að skrifa um
þennan Þórberg Þórðarson". Þröngsýni Þórbergs
sem höfundar komi ekki síst fram í því að „stíl-
gáfan er svo ofvaxin að hún ber allt annað ofur-
liði. Verður eins og hálfgerð vansköpun. Hann
rogast um bækur sínar með risastórt útblásið
stílhöfuð. En formi og byggingu er ábótavant.
Mannlýsingarnar eru sömuleiðis of mikið upp á
fyndni og skringilegheit."
Sigurði fmnst Þórbergur sem sagt ekki hafa
verið sannur í listsköpun sinni, ekki staðið und-
ir því sem hann gaf sig út fyrir að vera. En hvað t
gaf Þórbergur sig út fyrir að vera? Sjálfur sagði
hann að hann kappkostaði að hafa öÚ sannreyn-
anleg atriði nákvæmlega rétt en þar sem þeim
sleppti gætu skrifin verið færð í stilinn. Auðvit-
að var Þórbergur alltaf að ljúga að okkur, líkt og
aðrir sem hafa skriftir að lifibrauði sinu, og það
hvort hann „gekk framhjá" eða ekki þegar hann
ætlaði að heimsækja elskuna sína er vart sönn-
un þess að ekkert mark sé á honum takandi sem
rithöfundi. Slíkt er eðli skáldskaparins. Lesend-
ur eru alla tíð að láta ljúga að sér að verið sé að
segja þeim satt - og hafa nautn af.
Ekki tekinn alvarlega
Þórbergur vildi láta taka sig alvarlega sem
pólitískan rithöfund. Hann skrifaði líka ótal
greinar um stjórnmál og má þar nefna
nokkrar gegn nasistum þegar þeir höfðu ný-
lega komist til valda í Þýskalandi. Fyrir þær
var hann dæmdur fyrir óviðurkvæmileg um-
mæli um hinn „erlenda þjóðhöfðingja", Ad-
olf Hitler. í blöðum birtust svo nafnlausar
greinar sem höfðu það að innihaldi að um-
mæli Þórbergs skiptu raunar ekki svo miklu
máli því að „Þórbergur Þórðarson væri mað-
ur sem enginn tæki mark á“.
Þórbergur segir í svargrein sinni, sem
birtist í Alþýðublaðinu 1934, aö það væri
ekki óalgengt að slá niöur þá andstæðinga
sem menn fyndu að væru þeim ofurefli með
slíku. Þeir gerðu sér lítið fyrir og bara kunn-
gerðu lesendunum að þeir væru brjálaðir,
eða að þeir væru menn sem enginn tæki al-
varlega. Honum reynist þó í greininni erfitt
að skilja til hvers er verið að lýsa yflr því að
enginn taki mark á manni, úr því að gengið
er jafnframt út frá því sem þjóðkunnri stað-
reynd að enginn taki mark á honum.
Ekki er undarlegt þó að Þórbergur hafl
furðað sig á þessu. Rök þeirra sem halda
slíku fram verða líka einkar þunnur sam-
setningur þegar bent er á að sjaldan eru
grunlausir spaugarar sviptir stöðum og
styrkjum vegna skoðana sinna. Þórbergur
var þess fullviss að pólitískir andstæðingar
hans hefðu unnið að því hörðum höndum að
koma honum úr landi eftir útkomu Bréfs til
Láru. Rennir það enn frekar stoðum undir
að orðróm um að ekki væri hægt að taka
mark á Þórbergi hafi hreinlega verið komið
af stað af þeim sem einmitt tóku mark á hon- -t
um en töldu hann hættulegan ríkjandi
stefnu stjórnvalda.
Þórbergur skrifaði til þess að breyta þjóð-
skipulaginu, þó að hann hafi öðrum þræði
talið mikilvægt að skemmta fólki. Verk hans
sanna að annað þarf ekki að útiloka hitt.
-þhs
jr
+