Dagblaðið Vísir - DV - 27.07.1999, Page 5

ÞRIÐJUDAGUR 27. JÚLÍ 1999
Framhald af umfjöllum Heims um erföalækningar:
Lítið varið í fullkomleikann
- rætt viö Kára Stefánsson um áhættu og ávinninga af erföalækningum og fleira
Tvö sjónarhorn
Eins og önnur vísindi bjóða erfða-
lækningar upp á ýmsa möguleika
sem menn eru misjafhlega hrifnir af.
Kári segir að hægt sé að líta á erfða-
lækningar á tvo vegu:
„Annars vegar eru það erfðalækn-
ingar sem beinast að því að leiðrétta
galla eða koma á ákveðnum eiginleik-
um í frumum líkamans. Hins vegar
erföalækningar sem miða að því að
breyta eiginleikum kynfrumna. Það
svið er kallað á ensku germline gene
therapy eða fósturerfðalækningar.
Því fylgir talsverð áhætta þar sem
með þeim væri verið að fikta varan-
lega í þeim eiginleikum og upplýsing-
um sem erfast milli kynslóða.
Mannerfðafræðin miðar að því að
lýsa þessum upplýsingum
og aðallega hvaða ruglun á
þeim veldur sjúkdómum.
Erfðalækningar miðast við
að breyta þeim. í sjálfu sér
er það ekkert hættulegt
þegar breytingamar miðast
við einn einstakling og ein-
stakar frumur hans en þeg-
ar þessar breytingar verða
varanlegar er í mínum
huga farið inn á miklu al-
varlegri brautir - að mörgu
leyti mun alvarlegri en ein-
ræktun eða klónun og
meira ógnvekjandi vegna
þess að þetta er miklu
raunhæfari möguleiki."
Hættulegt að djöflast
í erfðamenginu
Kári líkir erfðafræðinni
nokkum veginn við námu-
vinnslu sem útvegi hráefh-
iö, þ.e. þekkinguna. Aðrir
vinni svo úr þeirri þekk-
ingu og þrói til dæmis að-
ferðir á borð við erfðalækn-
ingar.
„Eins og ég sé mannerfða- ”Aldrei stór hluti af okkar starfi' tramtíðinni," segir Kári
fræðina þá er okkar hlut- um erfða,æknin9ar
verk fyrst og fremst að búa til þekk-
ingu en hvenær og hvemig sú þekk-
ing verður notuð kemur til með að
ákvarðast af öðra. Við lýsum og
flokkum það sem finnst i sköpunar-
verkinu en látum vera að breyta því.
Erfðafræði og erfðalækningar era í
mínum huga geysilega merkilegar
vegna þess að þær beina sjónum okk-
ar að því að grundvallareining lífsins
er einfaldlega bútar af upplýsingum,
sem hægt er að skoða og vonandi ein-
hvem tímann að ráða og skilja.
'Ástæða þess að erfðafræðin veldur
oft miklum deilum er sú að með
henni er raunverulega verið að reka
nefið ofan í það sem er mjög nærri
sjálfum kjama mannsins og mörgum
finnst það eðlilega óþægileg stað-
reynd.
Þess verður að sjálfsögðu að gæta
að þekkingin, sem aflast með þessum
hætti, verði nýtt þannig að tilhlýði-
leg virðing sé borin fyrir mannskepn-
unni sem einstaklingi og tegund.
Þess vegna held ég að það sé mjög al-
varlegt skref að byrja að djöflast í
kynfrumum og breyta til frambúðar
erfðamengi mannsins með fóst-
urerfðalækningum.“
Dauðinn lítið sjarmerandi
Segir sagan okkur ekki lika aó
hvenœr sem maöurinn telur sig hafa
unnió fullnaöarsigur á einhverjum
vanda kemur náttúran meö mótleik?
„Hún verður að koma með mótleik
vegna þess að lífsafkoma dýrategund-
anna og þróunin með náttúruvali þar
sem hinir hæfustu lifa af er háð því
að einstaklingurinn deyi.“
Ef fariö yröi aó hanna börn í móö-
urkviöi og sníöa frá þá óæskilegu eig-
inleika og galla sem okkur hafa ávallt
fylgt yröi ávinningurinn skammgóöur
vermir?
„Ég held að markmið sjálfs mín og
annarra vísindamanna og lækna sé
ekki að gera manninn eilífan heldur
að sjá til þess að hann geti lifað vel
þann tíma sem hann gistir á jörðinni
og á þann hátt minnkað ákveðna teg-
und af þjáningu. Enginn nema sá sem
hefur umgengist sjúka getur gert sér
í hugarlund hvað sjúkdómur leiðir af
sér mikla örvæntingu og hvað dauð-
inn er lítið sjarmerandi. Sú hugmynd
að menn geti búið sig undir dauðann
gengur ekki upp nema að mjög litlu
leyti. Ég á bágt með að trúa því að
nokkur sætti sig við að skilja við
þennan heim.
Því tel ég nauðsynlegt að nýlegum
vísindum á borð við erfðalækningar
verði beitt, líkt og öðrum greinum
læknisfræðinnar til þess að berjast
gegn kvillum þeim sem hijá allt of
marga í dag en ekki til að hræra í
grunnþáttum lífsins."
Alkóhólistagenið...
Nú er þaó almennt viöurkennt aö
áfengissýki, landlœgur og sögufrœgur
andskoti íslendinga, sé aö einhverju
leyti arfgengur. Er hugsanlegt aö meö
erfðalœkningum verói einhvern tímann
mögulegt aó leiörétta fiknina?
„Mér finnst harla ólíklegt að sjúk-
dómar eins og alkóhólismi verði lækn-
aðir með erfðalækningum í náinni
framtíð og sé í raun ekki hvemig það
ætti að vera hægt. Lausn gátunnar um
erfðafræði alkóhólismans er að mínu
mati ekki falin í erfðalækningum held-
ur frekar í því að reyna að skilja sjúk-
„Ég held að markmið sjálfs mín og annarra vísindamanna og lækna sé ekki að gera manninn eilífan heldur að sjá til þess að
hann geti lifað vel þann tíma sem hann gistir á jörðinni."
Allir vita líklega hversu óhollt tó-
bak og áfengi er. Ég get nefnt sem
dæmi að ég held að alkóhólismi sé sá
sjúkdómur sem brotið hefur hvað
stærst skarð í minn vinahóp í áranna
rás. Þó er ég ekki nema fimmtugur og
ég held að í okkar samfélagi sé þetta
síður en svo einsdæmi."
Arfgengur alkóhólismi
engin afsökun
Að sögn Kára telja sumir að ef í ljós
kemur að alkóhólismi sé arfgengur
geti það haft ófyrirséðar afleiðingar:
„Ég á vini í AA-hreyfingunni sem
háfa gagnrýnt mig harkalega fyrir að
vilja leita að þessum erfðavísi og
halda að ef hann finnist muni hann
hugsanlega verða að einhvers konar
afsökun. Maðurinn með stökkbreytta
Þess vegna held ég að
það sé mjög alvaríegt
skrefað byrja að
djöflast í kynfrumum
og breyta til frambúðar
erfðamengi
mannsins með
fósturerfðalækningum.
alkóhólistagenið drykki flösku af
vodka, hoppaði upp í bílinn sinn,
keyrði á mann og dræpi hann. Svo
þegar réttað væri yfir manninum
myndi hann horfa á dómarann og
segja „Því miður gat ég ekkert að
þessu gert. Ég er með alkóhólistagen."
Vel upplýstur, skynsamur dómari
kæmi þá til með að segja: „Þú vissir
að þú hafðir þennan erfðagalla. Það
þýðir að á þínum herðum hvílir auk-
in ábyrgð. Þú brást ekki bara sjálfum
þér heldur líka samfélaginu með því
að keyra drukkinn."
Draumsýn
Þegar rætt er um framtíðina vakn-
ar spurningin hvar Kári telji að erfða-
lækningar gætu helst komið að gagni
þegar þær verða raunhæfur mögu-
leiki. Það verða alltaf til sjúkdómar -
hversu vel sem fólk fer með sig.
„Mín draumsýn, mörkuð af getgát-
um um hvemig nýta mætti erfða-
lækningar í náinni framtíð, beinist
fyrst og fremst að krabbameinslækn-
ingum. Á því sviði tel ég sérstaklega
fýsilegt að byrja tilraunir með erfða-
lækningar. Ýmislegt bendir til þess
að þær gefi möguleika á því að hægja
á fjölgun krabbameinsframna á af-
mörkuðum svæðum með því að flytja
þangað heilbrigð gen í þessum
svokölluðu vektorum eða ferjum.
Vandamálið sem læknar glíma við í
dag er hið sama og með gamla
Dungalsormalyfið, þ.e. hvort deyi
fyrst, krabbameinið eða sjúklingur-
inn.“
Kári segir erfðalækningar hugsan-
lega geta leyst þetta vandamál:
„Hremmingamar sem menn þola í
krabbameinsmeðferð era meðal ann-
ars þær að þeim eru gefin svo sterk
lyf að þau geta annars vegar temprað
eða drepið krabbameinið og hins veg-
ar vegið svo að heilsu sjúklingsins að
hann látist. Þetta er áhætta sem
menn verða að taka í dag og hún er
ekki tekin nema að vel hugsuðu máli.
Erfðalækningar gætu m.a. gert lækn-
um kleift að beina verkun lyfianna
aðeins að þeim stööum sem krabba-
meinið er í og þannig dregið úr þess-
ari áhættu."
Höldum okkur við fræðin
Þú ert sem sé bjartsýnn á framtiö og
möguleika erföalœkninga. Hefur ís-
lensk erfðagreining kannski einhverja
starfsemi á þessu sviöi?
„íslensk erfðagreining er ekki með
neinar rannsóknir á sviði erfðalækn-
inga. Engar."
Og stendur ekki til, eöa hvaó?
„Það sagði ég ekki,“ segir Kári og
brosir út í annað. „Eins og stendur
erum við ekki að vinna að slíku en
höfum í hyggju að skoða þann mögu-
leika á næstu misserum. Hvaða svið
við veljum okkur kemur til með að
markast af því hvaða erfðavísa við
finnum og sjúkdóma sem þeim tengj-
ast. Við myndum þá reyna að þróa að-
ferðir við að nýta þá þekkingu frekar.
En þetta verður ekki stór hluti af okk-
ar starfi í náinni framtíð."
Gæti smœö íslands hugsanlega
valdiö því aö landiö vœri hentugur
vettvangur fyrir rannsóknir á þessu
sviði, likt og raunin er meö erfóarann-
sóknirnar?
„Nei, það myndi ég ekki segja. Við
komum aldrei til með að fara út í
klínískar rannsóknir og tilraunir á
fólki á þessu sviði. Þegar kemur að
því að þróa aðferðir í erfðalækning-
um umfram fræðilegu hliðina myndi \
smæð samfélagsins þvert á móti
vinna gegn okkur. Við munum halda
okkur við fræðin og láta aðra um að
nýta þau til að þróa aðferðirnar."
-fm
dóminn betur. Á þann hátt mætti svo
þróa hefðbundin lyf eða reyna að
breyta lifsstíl fólks þannig að þessi arf-
genga tilhneiging verði ekki að sjúk-
dómi.
Sjúkdómurinn kemur fram vegna
samspils arfgengs þáttar og umhverfis-
þáttar. Þar sem þetta sérstaka „alkó-
hólistagen" er ekki enn þá þekkt er að-
eins ein leið til í dag til þess að vera
öraggur um að fá ekki alkóhólisma og
hún er í sjálfu sér ósköp einfold:
Nefnilega að drekka ekki.“
Máttleysi gagnvart mann-
legri náttúru
Má skilja þetta þannig aó þú sjáir
fyrir þér aó í heilbrigöis-
málum á nýrri öld veröi
aukin áhersla lögö á for-
varnir, breyttan og betri
lífstíl, og þannig frekar
horft á rœtur vandans meö
þaó aö markmiöi aö kœfa
hann í fœóingu? Meö öör-
um oróum aö brunnarnir
verði byrgóir áöur en
börnin detta ofan í?
„Ég vonast til þess að aðal-
breytingin á áherslum í
heilbrigðisþjónustu næstu
áratugi verði sú að reyna að
sjá til þess í auknum mæli
að arfgeng tilhneiging til
sjúkdóma verði ekki til þess
að sjúkdómurinn komi
fram. Breyttur lífsstíll, val á
hollari fæðu, líkamsrækt og
svo framvegis gæti án nokk-
urs vafa gert starf lækna og
vísindamanna mun auð-
veldara og umfangsminna
og dregið úr þörf á flóknum
aðgerðum líkt og erfða-
lækningum."
Erfólk þá aö þinu mati ekki
nógu gott viö sjálft sig?
„Við höfum nóg af dæmum
um máttleysi okkar gagnvart mann-
legri náttúru. Ef menn ætla sér eitt-
hvað þá gera þeir það. Þetta er líka
eitt af því sem gerir mannskepnuna
áhugaverða og spennandi. Það er lítið
varið í manninn sem gerir alltaf allt
rétt.
Gamall eldhúsvísdómur segir að ef
menn ætla að vera góðir við aðra þá
verði þeir að geta verið góðir við sjálfa
sig. Það er ýmislegt í okkar lífsstil og
samfélagi sem ég vonast til að hverfi
sem fyrst, eins og til dæmis tóbak - þó
verið geti að ein ástæða þess sé sú að
mér hefur aldrei tekist að verða al-
mennilegur reykingamaður!
í síðustu viku
voru erfðalækn-
ingar helsta um-
fiöllunarefnið á
þessari opnu
Heims. Rann-
sóknir lofa góðu
um að í framtíðinni verði með erfða- ■
lækningum hægt að vinna bug á
mörgum illviðráðanlegum sjúkdóm-
um, til dæmis krabbameini og hvít-
blæði.
Þegar talið berst að slíkum málum
hér á íslandi verður líklega mörgum
hugsað til Kára Stefánssonar, læknis
og forstjóra íslenskrar erfðagreining-
ar. Blaðamaður Heims spjallaði við
Kára og byrjaði, venju samkvæmt, á
byrjuninni:
Hvaö eru erfóalœkningar?
„Þetta svið markast af tilraunum
manna til þess að takast á við sjúk-
dóma með því að breyta erfðamengi,
annaðhvort einstakra frumna eða
heils einstaklings. Þetta er ekki kom-
ið mjög langt og ég reikna með því
að nokkur tími muni líða þangað til
erfðalækningar komi til með að hafa
marktæk áhrif í heilbrigðiskerfi okk-
ar. Geysilega mikið af rannsóknum
eru í gangi í dag og þær snúast aðal-
lega um aðferðir - hvernig á að
koma þessum bútum erfðaefnis inn í
frumurnar á sem bestan hátt.“
isalsjjj