Dagblaðið Vísir - DV - 17.08.1999, Blaðsíða 4

ÞRIÐJUDAGUR 17. ÁGÚST 1999
=-------------------neiiSUM*
Þrávirk lífræn efni eru ógn fyrir heilbrigöi allra jaröarbúa
Tangarsókn mannsins að j
- norðurheimskautið er risastórt niöurfall óþverra frá iðnríkj
Það er vitað mál
að maðurinn er
konungur þess-
arar plánetu,
efstur og mestur
allra lífvera
hennar og engin
önnur lífvera á
jörðinni getur
unnið mannkyn-
inu nokkurn
teljandi skaða.
Kannski er það
þess vegna sem maðurinn hefur
sjálfur tekið að sér að vera sinn
versti óvinur. Lögmál lífsins virðast
einfaldlega þannig gerð að allar líf-
verur þurfi einhverja ógn, eitthvert
aðhald, til að halda sér vakandi í
lífsbaráttunni - að geta séð fyrir
næsta leik mótherjans og brugðist
rétt við. Og allir vita að boxari sem
lokar augunum endist ekki lengi í
hringnum.
Það verður sífellt Ijósara þeim
sem sjá vilja að jörðin hefur ekki
farið varhluta af framfaraskeiði
mannsins síðustu aldimar. Stór-
felld iðnvæðing, með öllu sem
henni fylgir, hefur fært okkur mik-
inn og ómetanlegan ávinning en
um leið hefur náttúran fengið að
súpa seyðið svo um munar. Eyðing
regnskóganna, stórfeUdur útblást-
ur gróðurhúsalofttegunda, útrým-
ing tegunda og vanhugsaðar virkj-
unarframkvæmdir (!) era dæmi
um það sem maðurinn hefur vUj-
andi eða óvUjandi komið í verk á
hlutfaUslega stuttri veru sinni á
jörðinni. Enn eitt dæmið væri það
sem tekið skal stuttlega fyrir hér í
Heimi: Þrávirk lífræn efni eða
persistent organic pollutants upp á
ensku.
Díoxín og fleira huggulegt
Þrávirk lífræn efni eru, eins og
nafnið gefur til kynna, lífræn efni
sem hafa mjög langan niðurbrots-
tíma í náttúrunni. Þeirra á meðal
eru díoxín, krabbameinsvaldandi
efni er myndast sem hliðarfram-
leiðsla í iðnaði eða við bruna á
sorpi, og hvert mannsbam ætti að
þekkja eftir mengunarhneykslið í
Belgíu fyrr á árinu.
Fæst þessara efna eru náttúrleg
heldur hefur maðurinn framleitt
þau í áratugi, fyrst og fremst tU
notkunar í iðnaði en einnig hafa
þau mikið verið notuð sem skor-
dýraeitur enda mörg hver afar eitr-
uð. Þessir tveir eiginleikar efnanna,
langur niðurbrotstími og eitur-
virkni þeirra, gera þau að einhverri
mestu umhverfisógn sem við stönd-
um frammi fyrir nú.
Tólf skilgreind sem hættuleg
- miklu fleiri við
sjóndeildarhring
Til þrávirkra lífrænna efna teljast
fjölmörg efni og eru sum þeirra vel
þekkt sem hættulegir mengunar-
valdar. Hjá Umhverfisstofnun Sam-
einuðu þjóðanna eru tólf þeirra nú
skUgreind sem mjög hættuleg efni
(sjá töfluna) og eru alþjóðlegir
samningar í bígerð sem miða að því
að notkun þeirra og framleiðslu
verði hætt og meinlaus efni notuð í
þeirra stað.
Umhverfisverndarsamtök hafa þó
bent á að mjög lítið sé vitað um
hinn mikla fjölda efna sem faUi í
flokk þrávirku efnanna og líklega
þurfi að banna hundruði í viðhót ef
vel á að vera. Hefur Greenpeace t.d.
krafist þess að allri notkun efnanna
verði hætt fyrir árið 2020 og má telj-
ast gott ef það markmið nær fram
að ganga.
Reyndar kom það óvænt upp í
huga greinarhöfundar við skrif sín
hvort Grænfriðungar áttuðu sig á
undarlegri staðreynd: Þeir berjast
nú með kjafti og klóm (og vissulega
réttUega) fyrir heilbrigði og lífsaf-
komu inúíta á norðurheimskautinu
eftir að hafa með jafnötuUi baráttu
sinni fyrir friðun hvala, sela og nán-
ast aUs þess sem dregur andann og
heitir ekki homo ... rænt sama fólk
lifibrauði sínu. En það er önnur
EUa og óviðkomandi máli þessu.
Eituráhrif óþekkt í
80 prósent tilvika
Þrávirku efnin virka þannig að
þau Scifnast fyrir í sífeUt stærri
skömmtum eftir því sem ofar dreg-
ur í fæðukeðjunni, ferli sem nefnt
er „lífmögnun“. Þau eru fituleysan-
leg eins og önnur líffæn kolefnis-
sambönd og setjast því auðveldlega
fyrir í fituvefjum lífvera. Efnin eru
mörg hver krabbameinsvaldandi,
valda margs konar breytingum og
vansköpun á starfsemi likamans og
líífærum hans og hafa brenglandi
áhrif á hormónakerfi líkamans.
Efnin berast ekki eingöngu frá
bráð tU rándýrs heldur einnig frá
móður tU fósturs svo sjá má, t.d. í
ljósi umfjöUunar Heims um erfða-
tækni, að ef breytingar gerast svo
Baráttan gegn þrávirkum efnum:
Islendingar framarlega
í baráttunni
- segir Davíð Egilson hjá Hollustuvernd ríkisins
Til að fá
gleggri mynd
af ástandi
mála varðandi
þrávirk lífræn
efni hafði DV-
Heimur samband við Davíð Egil-
son, forstöðumann deUdar um
mengunarvamir sjávar hjá Holl-
ustuvemd ríkisins. Við byrjuðum
á að spyrja hann að því hver áhrif
þessara efna gætu verið á lífríkið.
„Þau geta haft margvísleg áhrif,
t.d. á ónæmiskerfi lífvera, æxlun-
arkerfi og taugakerfi þeirra, auk
þess sem þau geta haft almenn eit-
uráhrif og verið krabbameins-
valdandi. Sammerkt með þessum
efnum er að þau hlaðast upp, sér-
staklega í dýrum sem eru efst í
fæðukeðjunni, eins og t.d. mönn-
um og öðrum stóram spendýrum,
þó svo söfnunin sé mismunandi
mikil milli tegunda."
Ólögleg notkun
Hvert er ástandió í heiminum
hvaö varóar þessi efni í dag?
„Hvað losun efnanna varðar eru
flest þeirra bönnuð en þó vita menn
af ólöglegri notkun og losun þeirra.
Þær umhverfismælingar sem ég hef
séð sýna að sum þessara efna eru að
minnka, eins og t.d. DDT og PCB á
norðurhveli. Hins vegar er magn
annarra efna, eins og t.d. toxafen,
miklu óljósara. Jafnframt finnast
þrávirk efni sem ekki er búið að
banna, eins og t.d. brómaðir eldvar-
ar. Notkun margra þessara efna,
einkum iilgresiseyða, er mjög mikil,
t.d. í þróunarlöndunum, og talið er
að ólögleg notkun sé allmikil. Fólk í
þeim löndum notar þessi efni oft
með þeim hætti sem aldrei yrði
nKnHNUNDHOGI KUNOS
Davíð Egilson, for-
stöðumaður deildar
um mengunarvarnir
sjávar hjá Hollustu-
vernd ríkisins, telur
að auka verði mæl-
ingar á þrávirkum líf-
rænum efnum við ís-
land verulega til að
menn átti sig á ástandi
mála hér á landi.
DV-mynd ÞÖK
samþykktur í vestrænum löndum
og ógnar það t.d. mjög oft öryggi
fólks á vinnustöðum.
Áhrif mengunarinnar eru meiri
því einfaldari sem fæðukeðjan er
eins og t.d. hér á norðurhveli þar
sem tegundir lífvera eru hlutfafls-
lega fáar en mikill fjöldi einstak-
linga af hverri tegund. Sum efni
eru að auki í hærri styrk á norð-
lægum slóðum en á upprunastöð-
unrnn því þegar þau eru einu sinni
fallin til jarðar á þessum köldu
stöðum eru minni líkur á að þau
gufi þar upp eins og gerist á heitari
stöðum."
Nauðsynlegt að bregðast við
Hvenœr fóru menn að spá í
þessa hluti?
„Almennt fóru menn að átta sig
á þessu upp úr 1970. Flest efnanna
komu fram á sjónarsviðið eftir
seinni heimsstyrjöldina en eftir
1970 vöknuðu svo margir til um-
hugsunar um að skaðleika þess-
ara efna. Menn áttuðu sig á því að
losun eiturefna úti í náttúrunni
drepur ekki bara það vonda held-
ur hefur það miklu breiðari áhrif.
Meðal þess sem vakti fólk af vær-
um blundi var bókin „Raddir
vorsins þagna“ eftir Rachel Car-
son sem íjallaði á áhrifaríkan hátt
um þessi mál.“
Hvernig er ástandiö hérna á ís-
landi?
„Við erum fámenn þjóð lengst í
úthafi, mörg þessara efna eru ekki
framleidd hér á landi og þau sem
hingað berast koma langt að. Því
er mengunin hér á landi ekki
mjög mikil. Sú staðreynd breytir
þó ekki því að efnin, sem aðeins
eru búin að vera í notkun í 30 - 50
ár, eru komin í afurðir okkar og
þess vegna verðum við að berjast
gegn notkun þeirra.
Þörf á mælingum
Hins vegar era til sárafáar
mælingar á díoxíni og fúrani
Mengunin hér é landi er
ekki mjög mikiL Sö stað-
reynd bmytir þó ekki því
að efnin, sem aðeins eru
búin að vera (notkun f
30-50 ér, eru komin í
afurðir okkar og þess
vegna verðum við að berj-
ast gegn notkun þeírra,
þótt þessi efni verði hugsanlega
til hér á landi, t.d. við sorp-
brennslu. Það verður að mínu
mati að fara af krafti í mælingar
á þessum hlutum til að sjá
hvernig ástandið er. Þetta tel ég
vera nánast forgangsverkefm um
þessar mundir. Eiturefnin sem
menn hafa verið að mæla hingað
til hafa farið minnkandi og er
það mjög vel en það má ekki
gleyma því að þessi efni eru að
berast hingað út í ballarhaf mjög
langa vegalengd. Hins vegar höf-
um við ekki mikla þekkingu á
sumum þessara efna til að sjá
hvernig ástandið sé hér við land
og hvort nauðsynlegt sé að fara
að bregðast við.“
Hvaöa aögeröir eru mögulegar
til aö stemma stigu viö útbreiöslu
þessara efna?
„Það er til milliríkjasamning-
ur þjóða á norðurhveli jarðar þar
sem menn reyna að setja sér þau
takmörk að banna stærstan
hluta þessara efna, sjá til þess að
PCB verði eytt og að notkun ann-
arra efna minnki á næstu árum.
Nú er svo verið að vinna að gerð
alþjóðasamnings um þessi mál.
Barátta íslendinga
ísland stendur mjög framar-
lega í að berjast fyrir að alþjóð-
legur samningur um þetta mál
verði gerður og við höfum verið
í eldlínunni í 8-9 ár. Það er mitt
álit að íslendingum hafi tekist að
flýta þessu máli um 10 ár með
vinnu sinni á alþjóðavettvangi.
Það er næsta vist að slíkur samn-
ingur hefði verið gerður en bar-
átta okkar í þessu máli flýtti þró-
uninni verulega.
í samningnum eru menn að
tala um að banna algjörlega
notkun á sumum þessara efna og
takmarka notkun annarra veru-
lega. Til dæmis er áætlað að setja
leiðbeinandi reglur um díoxín og
fúran en þar er ljóst að erfitt
verður að koma á algjöru banni
vegna þess að þessi efni verða til
við ýmis ferli og tengjast þau oft
mismunandi tæknistigi þjóða.
Aðferðir við sorpfórgun eru t.d.
mismunandi eftir tæknistigi og
hvað það varðar er mjög óraun-
hæft að gera sömu kröfur til þró-
unarlanda og hátæknivæddra
iðnríkja. Það sem best er að gera
i því sambandi er þá að fræða
fólk um afleiðingar mengunar af
þessu tagi og setja leiðbeinandi
reglur um meðferð efnanna," seg-
ir Davíð að lokum.