Dagblaðið Vísir - DV - 05.10.1999, Blaðsíða 6

22
ÞRIÐJUDAGUR 5. OKTÓBER 1999
tiéÍiÍM»
[
l)\uklí
Gagnvirkur
stjörnusalur
Á tíu ára af-
mæli Tycho
Brahe-
stjömusalarins,
eða Planetari-
um, í Kaupmannahöfn 1. nóv-
ember næstkomandi verður
opnaður þar nýr gagnvirkur
hátæknikennslusalur þar sem
tuttugu og átta nemendur geta
fengiö tilsögn í ýmsum þáttum
stjömufræðinnar. Nemendurn-
ir munu njóta aðstoðar stórra
skjáa og tölva, meðal annars til
að mæla fjarlægðir milli fyrir-
bæra í alheiminum.
„Þetta er einstakt verkefni,"
segir Bjorn Franck Jorgensen,
framkvæmdastjóri Tycho
Brahe-stjömusalarins.
Einn fyrirburi
kallar á annan
Kona sem eign-
ast barn fyrir
tímann er mun
líklegri en aðr-
ar konur til að
sagan endurtaki sig næst þegar
hún verður ófrísk.
Rannsóknir sænskra vís-
indamanna við Karolínska
sjúkrahúsið í Stokkhólmi, und-
ir stjórn Svens Cnattingius, á
fæðingarskýrslum 243 þúsund
kvenna sýndu að ef fyrsta barn
konu fæddist fyrir áttunda
mánuð meðgöngunnar voru
tólf sinnum meiri líkur á að
næsta barn sömu konu væri
fyrirburi en börn annarra
kvenna. Svíarnir greina frá
þessu í New England lækna-
blaðinu.
Vísindamennimir staðfestu
einnig niðurstöður fyrri rann-
sókna á þá leið að 40 prósent
meiri líkur em á því að kona
sem reykir allt að níu sígarett-
ur á dag eignist fyrirbura en
hin sem ekki reykir. Líkumar
aukast um 60 prósent hjá kon-
um sem reykja meira en hálfan
pakka á dag.
Alheimurinn
þenst út á ógn-
arhraða
Þenslan er alls
staðar. Stjarn-
fræðingar víðs
vegar að úr
heiminum hafa
nú komist að raun um að al-
heimurinn þenst út með enn
meiri hraða en áður var talið.
Útreikningamir, sem sagt er
frá í tímaritinu Nature, byggj-
ast á birtunni frá risastórum
sveiflustjörnum sem kallast
sefitar. Stjömufræðingar nota
þær til að ákvarða fjarlægðir
til annarra stjömuþoka.
Sefitarnir virðast vera dauf-
ari en áður var talið. Að sögn
Stephens Zepfs, prófessors við
Yaleháskóla, þýðir það að þær
eru nær jörðu.
„Þar sem sefitar eru notaðir
til að mæla þenslu alheimsins
þenst hann aðeins hraðar út ef
sefítamir eru daufari. Ef alheim-
urinn þenst aðeins hraðar út
gæti það þýtt að hann sé aðeins
yngri en við töldum," segir Zepf.
Uppfinningamaöur vill fækka flugslysum:
Kælir
Uppfinninga-
maður í Texas
hefur þróað að-
ferð til að kæla
flugvélabensín
áður en því er
dælt á eldsneyt-
isgeyma flugvélanna. Hann telur að
með því sé hægt að koma í veg fyr-
ir flugslys í framtíðinni og gera
flugsamgöngur öruggari, án þess að
gera kostnaðarsamar breytingar á
flugvélum.
Kælingin kemur í veg fyrir að
eldsneytisgufur safnist fyrir í elds-
neytisgeymunum. Rannsóknar-
menn telja einmitt að bilun í raf-
kerfi hafi kveikt í slíkum gufum í
eldsneytisgeymi flugvélar frá
bandaríska flugfélaginu TWA sem
sprakk í tætlur undan ströndum
Long Island í júli 1996. í því slysi
fórast 230 manns.
„Við breytum samsetningu flug-
vélaeldsneytisins ekki á neinn hátt
þannig að það stenst allar kröfur.
Það eina sem viö geram er að kæla
eldsneytið," segir Terry Koethe hjá
fyrirtækinu Fuel Dynamics i Arl-
ington í Texas.
iUllrjMp
flugvélabensín
Vestur í Texas telur uppfinningamaður einn að hægt sé að fækka flugslys-
um með því að kæla flugvélabensín áður en því er dælt á vélarnar.
Flugvélaeldsneyti er venjulega er dælt á vélamar. Það getur orðið
milli 15 og 30 gráða heitt þegar því miklu heitara, eftir því hversu heitt
Þegarkældu eldsneyti
hafði verið dælt á
geyma reyndust guf-
umar vera aðeins um
fimmtungur þess sem
þær voru þegar hita-
stig eldsneytisins var
eðlilegt.
er i veðri og hve lengi flugvélin þarf
að bíða eftir flugtaki.
Fyrirtækið i Texas segist geta
lækkað hitastig eldsneytisins niður
í mínus eina gráðu og þar með dreg-
ið verulega úr myndun hættulegra
gufa.
Að sögn tímaritsins New Scient-
ist lofa tilraunir með kælikerfið
góðu. Þegar kældu eldsneyti hafði
verið dælt á geyma reyndust guf-
umar vera aðeins um fimmtungur
þess sem þær voru þegar hitastig
eldsneytisins var eðlilegt.
Öryggismálafulltrúi hjá banda-
rísku flugslysanefndinni segir kæli-
kerfið áhugavert.
Mannfræöingar í Brasilíu gera merka uppgötvun:
Hauskúpa gæti valdiö byltingu
í landnámssögu Ameríkuríkja
Nú er Lucy búin
að eignast
frænku i Amer-
íku. Mannfræð-
ingar í Rio de
Janeiro í Brasil-
íu kynntu fyrir
skömmu elsta þekkta steingerving-
inn af manni sem fundist hefur í
Vesturálfu. Um er að ræða haus-
kúpu af konu með afrískt yfirbragð.
Hauskúpan gæti valdið straum-
hvörfum í kenningum manna um
fyrstu íbúa þessa heimshluta.
Brasilíumenn hafa gefið konunni
nafnið Luiza, í virðingarskyni við
hina einu sönnu Lucy sem lifði fyr-
ir 3,2 milljónum ára og fannst í
Eþíópíu. Luiza er hins vegar ekki
talin vera nema 11.500 ára gömul.
Mannfræðingurinn Ricardo
Ventura Santos, sem starfar við
brasilíska þjóðminjasafnið og sam-
Luiza og ættingjar
hennar borðuðu jurtir
sem urðu á vegi þeirra
og stöku sinnum kjöt.
Hún var aðeins um tvi-
tugt þegar hún lést í
einhvers konar slysi.
bandsháskólann í Rio, segir að
hauskúpan sýni að menn hafi verið
á meginlandinu löngu áður en Asíu-
búar komu þangað.
„Þetta stykki er mikilvægt fyrir
skilning okkar á landnámi manna í
Ameríkuríkjum," segir Ricardo
Ventura Santos.
Vísindamenn segja að Luiza hafi
verið flökkukona sem fór ásamt um
tólf ættingjum sínum um þar sem
nú er miðhluti Brasilíu. Luiza og
ættingjar hennar borðuðu jurtir
sem urðu á vegi þeirra og stöku
sinnum kjöt. Hún var aðeins um tví-
tugt þegar hún lést í einhvers konar
slysi.
Áður en Luiza kom fram á sjónar-
sviðið unnu steingervingafræðingar
út frá þeirri kenningu að fyrstu íbú-
ar Ameríkuríkja hefðu verið asískir
forfeður indíánanna sem evrópskir
landnemar hittu þegar þeir komu
fyrst til nýja heimsins.
Forfeður þessir eru taldir hafa
komið við lok síðustu ísaldar frá
þar sem nú er Síbería eða Mongólía,
um ísbrú yfir Beringssund sem skil-
ur að Norður-Ameríku og Asíu.
Hauskúpan af Luizu fannst árið
1975 en það var ekki fyrr en fyrir
einu ári eða svo að fomleifafræðing-
urinn Walter Neves, einn fárra sér-
fræðinga í steingerðum mannaleif-
Hauskúpan hennar Luizu og leir-
mynd af henni eins og vísindamenn
ímynda sér að hún hafi litið út. Luiza
er 11.500 ára gömul og bjó í Brasil-
íu.
um í Brasilíu, fékk áhuga á óvenju-
legri lögun kúpunnar.
Neves taldi að hauskúpan bæri
fremur einkenni negra en mongóla,
eins og hauskúpur indíána Brasilíu.
Frekari rannsóknir, meö aðstoð
fullkominna tækja, staðfestu það.
Veriö börnunum ykkar góö fyrirmynd:
Fyrirlestrar gagnslausir í uppeldinu
Það læra bömin
sem fyrir þeim
er haft. Foreldr-
ar sem halda
anhað og telja að
nóg sé að halda
heilu fyrir-
lestrana yfir börnum sínum um
hvemig þau eigi að hegða sér vaða í
viilu og svíma. Gott fordæmi er það
eina sem dugar.
Hópur vísindamanna við ríkishá-
skólann í Iowa í Bandarikjunum
komst að raun um að hin fornu sann-
indi era haldbest í þessum efnum.
„Unglingar sem stöðugt verða
vitni að heilsuspillandi hegðun for-
eldra sinna, svo sem slæmum mat-
arvenjum, reykingum og drykkju,
hafa tilhneigingu til að líkja eftir
henni,“ segir atferlisfræðingurinn
K.A.S. Wickrama sem stjórnaði
rannsókninni.
Wickrama og félagar hans
ræddu við 330 hvíta unglinga og
foreldra þeirra frá Miðvesturríkj-
unum um matarvenjur þeirra, lík-
amsrækt, reykingar, drykkju og
svefnvenjur. Og eins og við mátti
Ef foreldrar vilja að börn þeirra hagi
slíkt hið sama, segja sérfræðingar.
búast voru ósiðirnir hjá fólki
gjarnan fleiri en einn, ef það
ástundaði þá yfirleitt.
sér vel skyldu hinir sömu foreldrar gera
Unglingamir líktu ekki einasta
eftir heilsuspillandi lífsstíl foreldra
sinna heldur hegðuðu þeir sér eins
Unglingar sem
stöðugt verða vitni
að heilsusplllandi
hegðun foreldra sinna,
svo sem slæmum mat-
arvenjum, reykíngum
og drykkju, hafa tll-
hneiglngu til að líkja
eftir henni.
og foreldramir, hvort sem það at-
ferli var gott eða slæmt fyrir heils-
una, eins og líkamsrækt eða reyk-
ingar.
Niðurstöðumar reyndust einnig
eiga við þegar tekið var tillit til fé-
lagslegrar stöðu fjölskyldunnar.
Fyrri rannsóknir hafa sýnt að fé-
lagsleg staða er nátengd atferli eins
og reykingum.
„Lifstíll drengja líktist meir lifs-
stíl feðra þeirra og stúlkur voru lík-
legri til að líkja eftir atferli mæðra
sinna,“ segir Wickrama.