Dagblaðið Vísir - DV - 15.11.1999, Qupperneq 18

18
enning
MÁNUDAGUR 15. NÓVEMBER 1999 HD"V
PS ...
Eigi var rúm fyrir hann í
Kringlunni heldur
1. nóvember voru
hengd upp 1 Kringl-
unni á vegum Gailerís
Foldar geysistór
myndverk eftir Gunn-
ar Karlsson, hinn
kunna teiknara og list-
málara. Myndefnið
var aðeins eitt, Jesús
Kristur, og áttu vérkin
að hanga uppi fram
yfir fæðingarhátíð
hans.
En þegar menn
komu til vinnu á
fostudagsmorgun
höfðu verkin verið
tekin niður og að sögn
skýrði stjórn Kringl-
unnar þaö með því að þau hefðu ekki farið
nógu vel við jólaskrautið.
Jesús var illa þokkaöur meðal kaup-
manna á sinni tíð, eins og menn muna;
hann var á móti því að þeir gerðu musteri
föður hans að ræningjabæli. Nú hefur dæm-
ið snúist við. Biblíufróðir menn gætu lagt
þannig út af þessum viðburðum að hér hafi
synir Mammons komið og amast við því að
hús föður þeirra yrði gert að kirkju ...
Páll Valsson hefur skrifað mikið verk um ævi Jónasar Hallgrímssonar:
Lífið, ástin og dauðinn
neita þvi ekki að goðsögnin
um Þóru Gunnarsdóttur,
þótt fögur sé, er lítt studd
heimildum. Hennar sér til
dæmis hvergi stað í bréfum
Jónasar eða vina hans. Ég
hallast að því aö Kristjana
Knudsen hafi verið ástin í
lífi hans vegna þess að hún
fylgir honum alla leið. Hann
yrkir til hennar tilfmninga-
rík æskukvæði; eftir að hún
hryggbrýtur hann, hverfur
ástin sem yrkisefni árum
saman úr kvæðum hans,
síðan tekur hann upp þráð-
inn síðustu þrjú æviárin og
maður spyr sig: Getur verið
að það skipti máli að
einmitt þessi ár er Kristjana
Knudsen búsett í Kaup-
mannahöfn? Það eru sagnir
um að þau hafi hist á götu
og Jónas hafi folnað upp.
Svo voru auðvitað fleiri
konur í lífi skáldsins,“ bæt-
ir Páll við og lyftir brúnum
en segir ekki meira um það.
Fótbrot getur ver-
ið banvænt
- Þá er það dauði Jónas-
ar. Hvort hallastu að skýr-
ingu Konráðs Gíslasonar
eða Óttars Guðmundssonar?
„Á sama hátt og ævi-
sagnaritari getur ekki vikið
sér undan spumingunni um
það hverja skáldið elskaði
mest verður hann líka að
koma sér upp skoðun á því
úr hverju skáldið dó,“ segir
Páll. „Og það var ekki erfítt.
Jónas forkelaðist illa á
ferðalögum um ísland og lá
heilan vetur illa haldinn í
Reykjavík með andnauð og
það urðu samgróningar í
lungunum. Þrátt fyrir þetta
ferðast hann nokkur ár í
viðbót um landið og hlífir
sér ekki. Hann er náttúru-
fræðingur af hugsjón að
kanna sitt land. Hann er því
sagt! Mikil náma var til dæmis bréfasafn
Finns Magnússonar í Kaupmannahöfn. Hann
er ein af stórum persónum bókarinnar og
hans dramatíska örlagasaga er þar sögð.
Hann var leyndarskjalavörður konungs og
forveri Jóns Sigurðssonar í því að allir ís-
lendingar skrifa honum. Ég var nokkrar vik-
ur bara að fara i gegnum þetta bréfasafn og
þar kemur Jónas nokkuð við sögu. Auk þess
skerptist sýn mín á samtíma hans við þann
lestur.“
Hverja elskaði hann mest?
Páll minnir líka á að aðrir hafa plægt ak-
urinn á undan honum. Matthías Þórðarson
þjóðminjavörður skrifaði ævisögu
Jónasar fyrir sjötíu árum og að
henni var gott gagn, þó ekki upp-
fylli hún nútímakröfur um
krítiska ævisögu. Aðalgeir
Kristjánsson, Hannes Pét-
ursson og fleiri hafa
einnig skrifað bækur
sem Páll byggir á. En
hvað með ljóð Jónasar?
„Ég nota þau auðvit-
að mikið,“ segir Páfl.
„Eins og vera ber í
ævisögu er sjónarhom-
ið á þau ævisögulegt
því ég les þau með hlið-
sjón af skáldinu sjálfu,
les saman kvæði og
ævi.“
- Yrkir hann þá ævi sína
inn i kvæðin?
„Já, hin ævisögulega aðferð
er ágæt leið að kvæðum Jónas-
ar. Þau segja manni mikla sögu um
hugsanir hans, og öfugt. Undanfarið
hafa menn lesið kvæði Jónasar mikið sem
„frjálsan texta“, en ef maður rekur sig eftir
þeim sér maður að þróunin í þeim kallast á
við þróun tilfinningalífs hans. Við sjáum
náttúrukvæðin frá þeim tíma þegar hann
ferðaðist um landið við fræðiathuganir sínar,
við sjáum umbrotin í sambandi við vísindin
og guð, sem er eitt af leiöarstefjum í lífi hans.
Hann lifir á þeim tímum þegar guð er að
detta út úr heimsmyndinni og vísindin eru
að efla alla dáð. Þetta reynir mjög á hann.
Undir ævilok er að fást niðurstaða úr þessum
umbrotum en þá er kominn dekkri tónn i
kvæðin, meiri tilvistarangist, enda veit hann
þá að stutt er í endalokin."
- Hversu mikið skáld ert þú sjálfur í bók-
inni?
„Skáld er ég ei,“ segir Páll og hlær. „Ég fer
mjög sparlega með sviðsetta atburði í sög-
unni. Þar er auðvelt að skripla á skötunni.
En ég bý til senur utan um vissa atburði, til
dæmis byrjar bókin á dauða föður
Jónasar sem ég sviðset af því að
sá atburður skiptir sköpum
fyrir drenginn. Það er fyrsta
stóra áfallið. Sömuleiðis
lýkur bókinni á svið-
settri jarðarfor þar sem
vinir hans láta hann
siga ofan í myrka gröf
á miklum sólskins-
degi í maí 1845. Ég
byggi þó allt, sem
sagt er í þessrnn köfl-
um, á heimildum og
reyni gjaman að
nota til dæmis lýsing-
arorð þaðan, en svona
sviðsetningar gera
bókina læsilegri og mig
langar til að þessi bók
verði lesin.“
- Samt slátrarðu goðsög-
um!
„ Ja, slátra og slátra,“ segir Páll
og dregur seiminn, „ég leyfi mér að
efast um ákveðna hluti. Það er auðvitað hálf-
hjákátlegt að standa hér 150 árum síðar og
velta fyrir sér hverja skáldið elskaði mest og
gerast dómari í hans tilfinningalífi, en ég
í slæmu ásigkomulagi þegar hann fótbrotnar
illa í stiganum heima hjá sér. Menn hafa
spurt: Er hægt að deyja úr fótbroti en svo vill
tU að það em ekki nema tvö ár síðan ung
knattspymukona fótbrotnaði á Laugardals-
vellinum, það kom drep í sárið og hún var
næstum þvi dáin. Það sem bjargaði henni var
gott líkamlegt form og sýklalyf. Hvomgt
hafði Jónas.“
Umdeildur maður
„Það sem kannski kom mér mest á óvart
við þessa vinnu var hvað Jónas var umdefld-
ur í lifanda lífi,“ segir Páll. „Margir höfðu
hom í síðu hans og það fellur vel að mynd-
inni af persónu hans. Hann hefur verið inn-
blásinn, uppstökkur, óþolinmóður skapofsa-
maður og þegar bændur og prestar á íslandi
skilja ekki nauðsyn þess að þeir haldi veður-
bækur þá fýkur í hann og hann hristir þá
til! Þannig sáir hann til óvinsælda. Honum
virðist raunar hafa verið heldur í nöp við
presta sem ég tengi ágreiningi um guðdóm-
inn. Myndin af ástmegi þjóðarinnar átti
sannarlega ekki við á hans dögum, og þetta
finnst mér mikilvægt að komi fram. En á
móti kemur að hann nýtur trausts, og þótt
hann hafi verið illa haldinn af þunglyndi
síðustu árin þá er hann í innsta hring lyk-
ihnanna sem móta línumar í sjálfstæðisbar-
áttunni og stendur jafnfætis Jóni Sigurðssyni
alveg fram á hinsta dag.“
- Að lokum, Páll: Þoldi Jónas þessa ná-
kvæmu skoðun á ævi sinni og verkum?
„Já, hann stendur vel undir henni. En þótt
þetta sé krítísk ævisaga er hún skrifuð af
samúð. Það leggur enginn í að skrifa svona
mikið verk án þess að hafa samúð með við-
fangsefninu."
Mál og menning gefur œvisögu Jónasar út
og umsögn um hana birtist hér í blaöinu á
morgun.
áll Valsson bók-
\j/y menntafrœðingur gef-
ur á morgun út œvi-
sögu Jónasar Hallgrímssonar
skálds. Páll vann ásamt öörum
aó útgáfu heildarverka Jónasar
sem komu út í fjórum bindum
1989 og naut þeirrar miklu rann-
sóknarvinnu viö samningu œvi-
sögunnar. Síöan skrifaöi hann
um Jónas i 3. bindi íslenskrar
bókmenntasögu sem kom út 1996
og sama ár hófst hann handa við
aö skrifa sjálfa œvisöguna. Hún
hefur þá í raun og veru veriö í
smíðum samanlagt í rúman ára-
tug. Við spuröum Pál fyrst meö
hvaöa hugarfari hann heföi lagt
út í þetta mikla verk.
„Þessi bók er skrifuð fyrir
þjóð mína,“ svarar Páll að
bragði. „Ég vildi skrifa bók um
Jónas fyrir þjóðina alla og sýna
hversu margbrotin persóna
hann var. Allir þekkja skáldið,
færri þekkja náttúrufræðinginn,
framfarasinnann, ofstopamann-
inn, pólitíkusinn, en allar þessar
hliðar skipta máli. Skáldskapur-
inn er ekki nema ein hlið á hon-
um. Ég heillaðist líka af þessu
tímabili fyrir margt löngu og
mig langaði til að ná tíðarandan-
um. Ef við ætlum að skilja mann
verðum við að skilja samtíma
hans, og í bókinni koma við sögu
margar litríkar persónur úr nán-
asta umhverfi Jónasar.
Ég vil ná til breiðs hóps,“
heldur Páll áfram. „Þetta er ekki
skrifað bara fyrir háskólalóðina
þó að ég voni að hún hafi gaman
af bókinni líka.“
- Hvaða heimildir notaðir þú
aðallega?
„Fyrst og fremst bréf,“ svarar
Páll. „Auðvitað handrit Jónasar
og bréfasafn hans en ég fór líka í
gegnum flestöll bréf persóna sem
skipta máli í sögunni. Maður fær
góða mynd af samskiptum þess-
ara manna með því að líma sam-
an bréf frá Jónasi og til hans og
svo bréf annarra samtímamanna
þar sem talað er um Jónas. Það
er ekki allt fallegt sem þar er
Páll Valsson: Þótt þetta sé krítísk ævisaga er hún skrifuð af samúð.
DV-mynd GVA
NÖTTIN
HtfUH
ÞUSUHD
Enn af Stellu Blómkvist
Glögga og minnuga lesendur menningar-
síðu rámar ef til i að fyrir tveimur árum
kom út reglulega skemmti-
leg spennusaga sem hét
Morðið í stjórnarráðinu og
var eftir Stellu nokkra Blóm-
kvist sem hvergi fannst í
símaskrá. Fyrir ári urðu hér
á síðunni nokkrar . stælur
milli umsjónarmanns og
Áma Þórarinssonar, blaða-
manns og rithöfundar,
vegna ágiskana umsjónar-
manns um að Árni stæði á bak við dulnefn-
ið Stella Blómkvist en hann var þá að gefa
út sína fyrstu spennusögu, Nóttin hefur þús-
und augu. Hann neitaði þvert og nú er kom-
in út í Mími, blaði stúdenta í íslenskum
fræðum, rannsókn sem sannar mál hans.
Rannsóknina gerði Katrín Jakobsdóttir
(systir Ármanns) og grein hennar heitir
„Löggur, lessur og léttúðardrósir. Um kon-
ur í íslenskum glæpasögum“. Þar skoðar
hún spennusögur allt frá Húsinu við Norð-
urá eftir Einar Skálaglamm (sem er dul-
nefni) frá 1926 og Rafmagnsmorðinu eftir
Val Vestan (sem er líka dulnefni) frá 1950 til
splunkunýrra bóka eftir Áma, Amald Ind-
riðason og Viktor Amar Ingðlfsson með sér-
stöku tilliti til kvenlýsinga.
Konur i spennusögum fafla í nokkra
flokka, segir Katrín. Þar er fagra, saklausa
heimasætan, léttúðardrósin, kvenhetjan og
eiginkonan eða samstarfskonan. Allar eru
þær þolendur fremur en gerendur fyrir
utan kvenhetjumar sem eru afar fáar.
„í bók Árna,“ segir Katrín, „koma nánast
eingöngu fyrir konur sem geta talist til
drósaflokksins.“ Allar eru þær „dæmigerö-
ar fyrir hefðbundin kynhlutverk, metnar af
útlitinu einu og séðar með augum karl-
manna.“ Þó bendir Katrín á að einnar konu
er getiö fyrir starf sitt í sögunni, blaðaljós-
myndarans Jóu ljós. En hún er lesbísk og
bæði „þykk og klossuð" eins og segir í sög-
unni.
Annað er upp á teningnum hjá Stellu
Blómkvist. Þar eru þrjár afar sérstæðar
konur, þar á meðal aðalhetja sögunnar sem
einnig er sögumaður - Stella sjálf.
Illmennið og fórnarlambið eru
líka konur og allar þrjár hneigjast
þessar konur til beggja kynja. Þær
eiga sameiginlegt „að hegða sér á
ókvenlegan hátt að mati samfé-
lagsins," segir Katrín en þær eru
ekki fordæmdar af sögumanni.
„Stella er ánægð með fiöllyndi
Höllu, hún er umburðarlynd gagn-
vart samkynhneigð Lilju og viðurkennir
óhikað eigin kynþörf. Ýmsar vafasamar að-
gerðir þessara kvenna eins og ósiðleg upp-
lýsingasöfnun Höllu eru réttlættar, þetta
eru aðferðir kvenna til að verja sig gegn
körlunum í kapphlaupinu upp metorðastig-
ann.“
Rannsókn Katrinar sýnir svo mikinn
mun á afstöðu spennusagnanna tveggja til
kvenna að augljóst er að Ámi hefur ekki
skrifað Morðið í stjómarráðinu. Margt
bendir einnig til að höfundurinn á bak við
dulnefnið Stella Blómkvist sé kvenkyns.