Dagblaðið Vísir - DV - 18.12.1999, Blaðsíða 14

viðtal
LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1999
Jón Kalman Stefánsson rithöfundur hefur skrifaö þrjár bækur sem gerast í sömu sveit.
Ætlaði að verða bóndi eða geimfari
- Jón Kalman Stefánsson rithöfundur heillaðist af sveitinni
„Ætli þaö séu ekki ein sex ár frá
því ég fór aö reyna viö sagnaskrif
en það gekk heldur brösuglega
fyrstu tvö árin. Meö hæfilegum ýkj-
um má segja aö tvær skáldsögur og
nokkrar smásögur hafi farið í rusla-
körfuna áöur en ég „datt“ niður á
söguheiminn bak viö brekkuna
Þannig lýsir Jón Kalman Stefánsson
rithöfundur sagnaheimi þriggja
skáldsagna sem hann hefur skrifaö
og gerast allar í sömu sveitinni.
Þetta eru: Skuröir í rigningu, Sum-
arið bakviö brekkuna og nú síðast
kom út Birtan á íjöllunum. Áður
haföi Jón gefiö út þrjár ljóðabækur.
Þessar bækur þrjár eru nokkurs
konar þrileikur eöa trílógía eins og
slík verk eru jafnan nefnd á bók-
menntamáli. í bókunum þremur eru
sömu persónur, í misjafnlega áber-
andi hlutverkum frá einni bók til
annarrar og sögusviðið er alltaf það
sama, sveitin bakviö brekkuna. Þar
fer mannlífinu fram með nokkrum
stórmerkjum og undrum. Þar er
aldrei lognmolla og fátt sýnist um
algerlega venjulegt fólk og kyrrðin
og rósemin, sem oft einkenna
sveitalífiö, eru oftast víðs fjarri.
Hvenær byrjar maður að
skrifa og nvenær hættir
maður?
Ákvaðstu að þetta yröu þrjár
bækur strax þegar þú settist viö
skriftir þeirrar fyrstu?
„Nei, það var ekki fyrr en ég byrj-
aöi á miðbókinni, Sumrinu. Þetta
hófst reyndar allt með smásögu sem
ég skrifaði og setti síðan niður í
skúffu og hefur aldrei verið birt en
í henni uppgötvaði ég söguheiminn.
Það er hins vegar sjálfsagt að taka
fram að þó þetta sé þríleikur þá er
söguþráður þeirra í ekki línulegur
milli bóka og ég held að bækumar
standi allar þrjár sem sjálfstæð saga
eða sögur og ætti ekki að skipta les-
andann svo miklu máli í hvaða röð
hann les bækumar.“
Hvar er sveitin þín, Jón?
Jón Kalman er fæddur og alinn
upp í Reykjavík, nánar tiltekið í
Safamýrinni sem samt er viðs fjarri
í bókum hans. En hvar er þessi dul-
arfulla sveit þar sem menn skrifa
biblíutilvitnanir á spjöld með fram
veginum, Guð birtist í stutta heim-
sókn og það jafngildir viðurkenn-
ingu á rithöfundi að nefna hrút eft-
ir honum. Er svona sveit til í raun
og veru?
„Sumir halda því fram að um leið
og þú orðir eitthvað þá verði það til.
Orð eru til alls fyrst og svo framveg-
is. En söguheimurinn á sér auðvitað
ákveðna fyrirmynd og kallast á við
ýmislegt í fortiö minni en því er
sem betur fer oft þannig farið að
þegar maður horfir til fortíðar getur
verið erfitt að greina á milli raun-
verulegra atburða og ímyndaðra.
Ætli óvissan þama á miili sé ekki
oft uppspretta skáldskapar. En ég
hef rekið mig á að þegar ég tel mig
greina „rétt“ frá einhverjum at-
burði virðist enginn kannast við
hann og þegar ég síðan tel mig
spinna eitthvað upp úr ímyndunar-
aflinu er sagt við mig: Já, þetta var
svona, nákvæmlega svona.“
Ætlaði að verða bóndi
en geimfari í frístundum
En hvar er þessi sveit sem þú not-
ar sem fyrirmynd í söguheimi þín-
um? „Ég dvaldi langdvölum í sveit
vestur í Dölum, í Miðdölum, á bæ
sem hefur reyndar breyst í sumar-
hús. Ég fór alltaf vestur um leið og
skóla lauk og vildi hvergi annars
staðar vera. Fór þangað í jólafríinu,
páskafriinu og eftir skólaskylduna
vann ég þrjú haust í sláturhúsinu í
Búðardal og dvaldi í sveitinni fram
undir jól. Lengi framan af var ég
staðráðinn í að verða bóndi og svo
geimfari í frístundum. Ég hafði þó
lengi áhyggjur af því að ég er óskap-
lega klaufskur og bóndi þarf helst
að vera handlaginn og kunna margt
fyrir sér en ég bjóst nú hálfvegis viö
að detta einn dag á höfuðiö og
vakna upp sem þúsundþjalasmiður;
það hefur ekki gerst enn.“
Þekkja kunnugir fólkið í sveit-
inni sem persónur í sögum þínum.
Hafa sveitungarnir gagnrýnt með-
ferðina á sér á síðum skáldsögunn-
ar? „Jú, jú, sumir þykjast þekkja
einhverja, og stundum meö réttu, en
fólk er líka sem betur fer duglegt að
lesa persónur inn í bækurnar, sér
fyrirmyndir sem ég hafði ekkert
hugsað út í. Og það er bara gott.“
Heimaslóðir Sturlunga
Nú eru Dalir æskuslóðir nokk-
urra andans jöfra á sviði íslenskra
bókmennta. Þama ólst Jóhannes úr
Kötlum upp, þarna var Stefán frá
Hvítadal og Steinn Steinarr ólst
þama upp. Voru áhrif þessara
manna nálæg þegar þú varst að
vaxa úr grasi þar vestra?
„Ekki man ég til þess, var svo
sem ekkert að velta því mikið fyrir
mér í þá daga og þetta var nú eigin-
lega ekki heimasveit neins þeirra,
nema kannski Jóhannesar. Hitt er
svo annað mál að Miðdalir em
sögusvið ýmissa atburða Sturlungu
og heimaslóðir Sturlunga. Bærinn
Sauöafell var til dæmis hluti af
hversdeginum en svo vissi maður af
miklum atburðum úr fortíðinni
honum tengdum og það stækkaði
vissulega bæinn og fólkið þar.“
Margt sem gerist i þessum bókum
er ekki í anda hefðbundins raunsæ-
is. Varstu að leita að þínu eigin
raunsæi? „EQaust, þótt sú leit hafi
verið ómeövituð. Hver höfundur
hlýtur að skrifa út frá sinni skynj-
un; ég skrifa eins og ég skynja heim-
inn. Það er líka í senn fólsun og ein-
fóldun að lýsa atburðum - og per-
sónum - eins og þeir blasa við, þá
ertu bara að lýsa yfirborðinu. Mað-
ur verður að draga eitthvað upp úr
djúpunum og þá um leiö gárast yfir-
borð svokallaðs raunsæis og óvænt-
ir hlutir gerast. Kannski er ég að
reyna að draga fram hið sanna og
djúpa raunsæi."
Hamsun las ekki gagn-
rýni
Jón Kalman fékkst á árum áður
stundum við að skrifa bókmennta-
gagnrýni í Morgunblaðið. Finnst
honum það skipta máli hvemig er
skrifað um bækur hans?
„Einu kröfurnar sem ég geri til
gagnrýnenda er að þeir vinni af
samviskusemi og rökstyðji álit sitt.
Síöan getur maður verið sammála
eða ósammála eftir atvikum. Mjög
jákvæður dómur er einskis virði ef
hann er illa unninn. Á sama hátt
getur neikvæður dómur sem er
flausturslega unninn varla sett
mann úr jafnvægi; maður jafnar sig
í það minnsta fljótt. Svo má heldur
ekki gleyma því að álit gagnrýnand-
ans er skoðun eins manns. Ég geri
ráð fyrir að höfundar, eins og annað
fólk, séu misviðkvæmir fyrir gagn-
rýni og umfjöllun um þá. Sumir höf-
undar ná svo miklu sjálfsöryggi að
þeir steinhætta að lesa umfiallanir
um verk sín. Að Knut Hamsun látn-
um fundust til dæmis bækur sem
höfðu verið skrifaðar um verk hans
en hann hafði ekki haft fyrir að
skera upp úr þeim.“
Eru Eyjabakkar
í bókinni?
í bókinni Birtan á fiöllunum er
hart tekist á um náttúruna og auð-
lindir hennar og menn dragast í
fylkingar vegna nýtingar náttúr-
unnar og landsölu. Ertu þama að
skrifa um þinn samtíma, þ.e. Eyja-
bakka og Fljótsdalsvirkjun? „Ég
held að samtíminn komi alltaf við
sögu í verkum rithöfunda. Stundum
er djúpt á honum en í öðrum verk-
um vakir hann rétt við yfirborðið.
Það er hins vegar varasamt fyrir
höfunda að draga samtíðaatburði
hráa inn í skáldskap sinn, þá er
hætt við að ádeilan slævi skáldskap-
inn, kæfi hann jafnvel, eöa þá að
hún verði um of bundin við sinn
samtíma og vísi ekki út fyrir sig í
tima. Það hefur hins vegar oft gefist
vel að auðga ádeiluna með íroníu og
ýkjum; eitt frægasta dæmið um
slíkt er hin makalausa bók Bulga-
kofs, Meistarinn og Margarita. En
ég neita því ekki aö Eyjabakkarnir
leituðu stundum á mig meðan ég
VEum að Birtunni."
Hvar hefur þú skipað þér í fylk-
ingu gagnvart Fljótsdalsvirkjun og
þeim framkvæmdum sem þar eru
fyrirhugaöar?
„Lögformlegt umhverfismat ætti
að vera það sjálfsögö krafa að það
væri óþarfi að nefna þaö. Mér finnst
hegðun sumra þingmanna og ráð-
herra, sem reka málið áfram, bera
keim af öfgum, já og hroka. Þannig
fólk verður að stoppa, það er skylda
okkar." -PÁÁ