Dagblaðið Vísir - DV - 30.10.2000, Page 15

15
MÁNUDAGUR 30. OKTÓBER 2000_____________
13 V_________________________________________________________________________________________ Meniúng
Sala á íslenskum bókmenntum til erlendra forlaga:
- eða bara frami?
Guömundsson. Siguröardóttlr.
Fréttir af slagsmálum erlendra útgefenda á
bókamessunni í Frankfurt um skáldsögu Hall-
gríms Helgasonar, 101 Reykjavík, hafa lífgaö
gamlar vangaveltur manna á milli um hvað það
þýði að fá bók útgefna erlendis. Verður maóur
ríkur? Eða verður maóur bara heimsfrœgur um
allt ísland?
„Fyrsti verulega stóri samningurinn sem ég
gerði var um Djöflaeyju Einars Kárasonar í
Noregi," segir Halldór Guómundsson, útgáfu-
stjóri Máls og menningar. „Þetta var 1991 á
bókamessunnni í Gautaborg. Einar hafði þá
fengió rosalega fina dóma í Svíþjóð, nýr Stein-
beck og allt þetta, og var stjarna á messunni. Öll
norsku forlögin sem ekki höfóu sýnt íslenskum
bókmenntum áhuga í mörg ár komu hlaupandi
og þá hélt ég uppboð á útgáfurétti í fyrsta sinn.
Sá samningur var tífalt hœrri i fyrirfram-
greiöslu en venja er á Noróurlöndum. “
Meðal annarra íslenskra höfunda sem hafa
fariö á slík „uppboö“ má nefna Kristínu Marju
Baldursdóttur en tvö stór þýsk forlög buöu alla
Frankfurtarmessuna í fyrra til skiptis í skáld-
sögu hennar, Mávahlátur. Slíkt er ekki algengt
en afar hagstœtt fyrir gjaldeyrisreikninga höf-
undar og þjóöar.
Þýðingasamningur snýst einkum um þrjú at-
riði: Fyrirframgreiðslu, prósentur af seldum ein-
tökum sem fara stighækkandi eftir því sem meira
er selt og afleiddan rétt, þar á meðal réttinn til að
gefa út í bókaklúbbi, kilju, hljóðbókum og svo
framvegis. í samnmgum er til dæmis algengt að
útgefandi megi selja þriðja aðfla bókaklúbbsrétt-
indi gegn því að 60% greiðslunnar komi til heima-
lands höfundar.
Sala á útgáfurétti í kilju eða bókaklúbbi skiptir
verulegu máli. Innbundna útgáfan er nánast bara
til að afskrifa þýðingarkostnaðinn en fyrir kilju-
réttinn koma alvörupeningarnir, eins og einn út-
gefandi orðaði það. Þegar þýska stórútgáfan Ber-
telsmann keypti á uppboði kiljuréttinn á Englum
alheimsins og Heimskra manna ráðum af Hanser-
forlaginu þá skipti upphæðin mibjónum - sem
skiptast að vísu milli þriggja aðila: höfundarins
(45%), erlenda forlagsins (40%) og innlenda for-
lagsins eöa umboðsaðila (15%). Enn hefur kynn-
ingin á íslenskum bókum erlendis ekki staðið
undir sér fjárhagslega hjá forlögunum íslensku en
nálgast það núna með vaxandi fjölda kiljusamn-
inga. Kostur fyrir alla aðila er að tíminn milli
frumútgáfu og kiljuútgáfu er að styttast, til dæm-
is er 101 Reykjavik kominn út bæði innbundin og
í kiiju í Svíþjóð og hefur runnið út í kilju.
Forlagið skiptir máli ■■■
Enn er kiljuútgáfa þó undantekning, flestar
bækur koma aðeins út einu sinni og í litlu upp-
lagi. Það kostar minnst hálfa milljón að þýða með-
alskáldsögu og iðulega koma styrkir frá heima-
landi höfundar. Bókmenntakynnmgasjóður styrk-
ir flestar þýðingar á íslenskum bókum sem koma
út erlendis, ella væri kostnaður of mikill til að
freista erlendu forlaganna. „Fyrirframgreiðsla
hieypur á 50-250 þúsund krónum," segir Jóhann
Páll hjá JPV forlagi, „síðan á að greiða prósentur
■ þegar bókin hefur selst fyrir meira en þá upp-
hæð.“ Þær eftirstöðvar segja höfundar að sé erfitt
að innheimta frá litlum forlögum erlendis en þau
stóru gera skil reglulega án eftirgangsmuna. Því
getur skipt miklu máli að bók komi út hjá alvöru-
forlagi.
Við spurðum útgefendur hvort þetta væru þá
eiginlega bara vasapeningar sem höfundar eru að
fá fyrir verk sín erlendis, ef þau koma ekki út í
kilju?
„Ja, enginn hefur enn orðið fokríkur á þessu,“
segir Halldór Guðmundsson . „Engin íslensk bók
hefur orðið alger bestseller erlendis en ýmsir hafa
haft ágætar aukatekjur af þessu."
Fyrsti ungi íslenski rithöfundurinn sem varð
verulegt nafn í útlöndum var Einar Már í Dan-
mörku. Hann er meðal þekktustu og vinsælustu
erlendu höfundanna þar í landi og fær konung-
lega meðhöndlun þegar ný bók kemur út eftir
hann. Framan af voru þetta engir risasamningar
í peningum en skiptu auðvitað miklu þegar fram
í sótti. Þaðan fær hann regluleg höfundarlaun af
því alltaf er verið að endurútgefa bækur hans,
gefa hann út í kiljum, hljóðbókum eða stórbókum.
...og markaðssetning
„Það er ekki alltaf sniðugt að pína fyrirfram-
greiðsluna mikið upp,“ segir Halldór. „Hugmynd-
in með henni er að hún sé það mikil skuldbinding
að forlagið verði að reyna að selja bókina til að
hafa upp í hana. En erlendir agentar eiga það til
að pína hana upp í slíkar hæðir aö ef bókin geng-
ur ekki vel þá vill viðkomandi forlag aldrei sjá
þennan höfund aftur. Við létum fyrirframgreiðsl-
una ekki verða aðalmálið í sölunni á Hallgrími
heldur gerðum við kröfu um að forlagið segði
hvernig það ætlaði að markaðssetja bókina. Það
er afar mikilvægt ef þetta á að verða varanlegt.“
- Hefur kannski obbinn af þessum bókum fall-
ið dauður af því þeim var aldrei dreift almenni-
lega?
„Ekki vil ég segja það, en mér hefur stundum
fundist eins og forlögin setji bara sjálfstýringuna
á. Þeim fmnst fint að hafa íslenska bók í katalógn-
um sínum og þeir fá þýðinguna greidda héðan
þannig að þeir geta ekki tapað stórt, en maður
finnur að hugur fylgir ekki máli. Það sem okkur
skortir er einmitt að bækurnar seljist í stærri
upplögum."
Thor og Svava ruddu brautina
Mikil breyting varð á viðhorfum erlendra útgef-
enda til íslenskra samtímabókmennta með góðu
gengi skáldsögunnar Grámosinn glóir eftir Thor
Vilhjálmsson eftir að hún hlaut Bókmenntaverð-
laun Norðurlandaráðs. Hún kom strax út á Norð-
urlöndum og seldist vel, einkum, í Svíþjóð, og hef-
ur alls komið út í níu löndum. Sú bók og Gunnlað-
arsaga Svövu Jakobsdóttur sem hefur komið út í
sjö löndum ruddu brautina fyrir þá yngri. Einnig
sagðist Halldór Guðmundsson hafa - sér til mik-
illar ánægju - oröið var við endumýjaðan áhuga
á Halldóri Laxness meðal erlendra útgefenda á
bókamessunni núna.
Útgáfa erlendis deilist nú orðið á miklu íleiri
lönd en áður og áhuginn er bæði meiri og almenn-
ari. Einar Már hefur þegar hér er komið sögu
selst til flestra landa - Englar alheimsins hafa
komið út i fjórtán löndum en 101 Reykjavík mun
dreifast eins víða ef að líkum lætur. Meðal ann-
arra topphöfunda okkar erlendis er Einar Kára-
son sem lagði snemma undir sig Þýskalandsmark-
að. Vigdís Grimsdóttir er mest seldi íslenski höf-
undurinn i Svíþjóð og meðal þekktustu erlendra
höfunda þar í landi. Guðbergur Bergsson hefur
sótt verulega í sig veðrið með Svaninum, ekki síst
á Spáni. Tímaþjófurinn eftir Steinunni Sigurðar-
dóttur fór viða og ekki á hverjum degi sem erlend
kvikmyndafyrirtæki kvikmynda íslenska skáld-
sögu - þó að bíómyndin hafi floppað. Ólafur Jó-
hann Ólafsson hefur gengið vel í Bandaríkjunum
og jafnvel betur í Englandi, Fyrirgefning synd-
anna seldist í tugum þúsunda eintaka þar. Og ef
við horfum til framtíðar þá má nefna rakettuna
Andra Snæ Magnason og fóður Blíðfinns, Þorvald
Þorsteinsson...
Leiklist
List hugarflugsins
Ofviðrið eftir Shakespeare fjallar
um mátt orðsins eins og frumleg og
snjöll leikmynd Sigurðar Kaisers
fyrir Nemendaleikhúsið har glöggt
vitni um. Þar eru orð og bækur
hvarvetna, enda þaðan sem
Prospero hertogi fær kraft sinn.
Hann hefur dvalið í útlegð á af-
skekktri eyju í tólf ár, hrakinn
þangað af bróður sínum - sem í
uppsetningu Nemendaleikhússins
er orðinn að systur - hans einu fé-
lagar eru Míranda dóttir hans og
Kaliban hinn innfæddi auk ótal loft-
anda sem Prospero íjötrar með
orðsins kynngikrafti og fær til að
gera hvað sem er fyrir sig.
Verkið hefst á því að Prospero
seiðir til sín skip systur sinnar og
konungsins í Napolí með því að
magna upp ofboðslegt óveður og
gengur leikurinn svo út á að
hrekkja skipbrotsmennina á allan
hátt. Hugmyndin er góð og þótt at-
burðarás sé ekki flókin koma á
móti allar furðumar sem engan
enda taka frá höfundar hendi og
Rúnar Guðbrandsson leikstjóri og
fjórða árs nemamir hans nýta sér til fullnustu.
Veröldin sem Prospero sýnir gestum sínum er
sýndarheimur og verkið í heild svo póst-
módemt að það gæti verið samið í vikunni sem
leið. í samræmi við þetta er sýningin ein sam-
felld óvænt uppákoma og vísar í allar hugsan-
legar áttir. Til dæmis eru tónlistaratriöi sótt
jafnt í smiðju Mozarts og þungarokkara; eitt
minnir á söngleikinn Kabarett, annað á Vesal-
Lára Sveinsdóttir sem umvandarinn Aríel
„Ekkert má hér til varnar ve'röa nema iörun og afturhvarf til hreinna lífs!“
ingana. Og allt sungið við texta meistarans á
lipurri og hljómfagurri íslensku Helga Hálfdan-
arsonar.
Fyrstu útskriftamemendur leiklistardeildar
Listaháskóla íslands geta eiginlega allt, leikið,
sungið, sýnt fimleika. Best var hvað þeir fóru
fallega með innihaldsríkan texta Shakespeares
sem oft er svo nútímalegur að maður hrekkur
við og hugsar: Þetta hlýtur að vera viðbót hóps-
ins! Fremstir meðal jafningja voru
Bjöm Hlynur Haraldsson sem var
glæsilegur í hlutverki Prosperós og
fór aðdáunarlega vel með þann
mikla texta sem lagður er honum í
munn og Björgvin Franz Gíslason
sem lék af nautn villimanninn
Kalíban. Lára Sveinsdóttir var ynd-
islegur Ariel loftáifur og breytti um
gervi eins og hugur Prosperós
mælti fyrir um. Elma Lísa Gunn-
arsdóttir var sakleysið sjálft í hlut-
verki Míröndu og Nína Dögg Filipp-
usdóttir fiærðin holdi klædd í hlut-
verki hinnar illu systur. Hún lék
líka fiflið Trinkúló og voru atriði
þess með Stefanó bryta, sem Gísli
Örn Garðarsson lék, brjálæðislega
skemmtileg. Kristjana Skúladóttir
var háttvís sem ráðgjafinn Gonsala
og Víkingur Kristjánsson, sem lék
Alonsó Napólíkonung og Ferdínand
son hans, var ekki í vandræðum
með að klóna sig. Öll brugðu þau
sér svo í önnur gervi þegar þörf
krafði í cybercity.
Ofviðrið er ung sýning og
kannski tapast einhverjar dýptir
textans vegna þess, en hún er heillandi lista-
verk.
Silja Aðalsteinsdóttir
Nemendaleikhúsiö sýnir í Smiöjunni: Ofviöriö eftir W.
Shakespeare. Þýöandi: Helgi Hálfdanarson. Leikmynd
og búningar: Siguröur Kaiser. Ljós: Egill Ingibergsson.
Hljóömynd: Haraldur V. Sveinbjörnsson. Tónlist gyöj-
anna: Hreiöar Ingi Þorsteinsson. Leikstjóri: Rúnar
Guöbrandsson.
DV-MYND PJETUR
„Á ströndinni" er eitt fyrsta málverk
Gauguins frá Tahiti og sýnir barnunga
ástkonu hans í tveimur uppstillingum.
Galinn Gauguin
Á dönsku er nýkomin ut bókin Fyrir og
eftir (Fer og efter) sem geymir minningabrot
og játningar málarans heimsþekkta Pauls
Gauguins sem lést á afskekktri Kyrrahafs-
eyju, öllum gleymdur, árið 1903, aðeins 54
ára. Síðustu árin var hann langt leiddur af
sýfilis, fátækt og eiturlyfjaneyslu, beiskur
og reiður og fannst allir hafa yfirgefið sig,
eins og berlega kemur fram í endurminning-
unum. Önnur mynd af lífi hans kemur þó
fram í sjálfsævisögunni Nóa Nóa sem kom
út á íslensku árið 1945 í þýðingu Tómasar
Guðmundssonar. Þar verður líf hans innan
um innfædda á Tahiti einn unaður og mál-
verkin hans staðfesta lýsinguna á Paradís á
jörð. Megineinkenni þeirrar Paradísar er
samkvæmt seinni bókinni kvenfólk - og
einkum kvenbörn - sem maður fær til af-
nota fyrir eina appelsínu.
Gauguin var vel metinn og sterkefnaður
verðbréfasali í París fram undir þrítugt. Þá
sýndi hann sitt fyrsta málverk og eftir það
varð ekki aftur snúið. Hann var kvæntur
danskri konu sem neitaði að fara með hon-
um til Tahiti árið 1891 - enda hefur hann
mergjuð orð um hug sinn til Dana í endur-
minningunum. Þar eru sömuleiðis mergjaö-
ar lýsingar á vináttu hans og Vincents van
Goghs, meðal annars á sambúð þeirra í
Arles 1888 þegar þeir máluðu í kapp við vax-
andi geðveiki van Goghs. Endirinn á þeirri
sambúð varð sá að van Gogh réðst á Gaugu-
in með rakhníf en skaðaði hann þó ekki,
skar hins vegar eyrað af sjálfum sér með
rakhnifnum seinna sama dag...
ART 2000
Það merkasta
Raf- og tölvutónlistarhátlðinni ART2000
lauk á laugardagskvöldið og er mál
manna að hún hafi tekist með miklum
ágætum. Haft er eftir ágætu tónskáldi og
tónlistarmanni að hún sé það merkileg-
asta sem M-2000 hefur staðið fyrir á árinu
- og er þá töluvert sagt. Ekki var þar að-
eins fram borið margt af því mest spenn-
andi sem er að gerast í nútímatónlist
heldur voru meðal fyrirlesara þekktustu
menn í sínu fagi og prófessorar við topp-
háskóla í Bandaríkjunum. Sagt er að
margir hafi komið hingað fyrir orð Hilm-
ars Þórðarsonar tónskálds sem þekkir þá
persónulega.
Hópurinn sem sótti viðburðina í Saln-
um var ekki stór en gífurlega áhugasam-
ur. Þetta var að meirihluta ungt fólk, jafn-
vel unglingar, enda framtíðin falin í þess-
um tónum...
Ný Bítlabók
Ríflega 400
bækur hafa
verið gefnar
út um bresku
hljómsveitina
The Beatles
síðan 1963
(ekki mikið
miðað við
120.000 bækur
um Hitler síð-
an í stríðslok!)
en nýlega kom
ein í viðbót sem sætir tíöindum. Hún er
eftir eftirlifandi Bítlana þrjá, Paul, George
og Ringo, og þar segjast þeir segja söguna
alla...
The Beatles Anthology heitir bókin,
hún er stór og mikil og rækilega skreytt
um 1200 að mestu áður óbirtum myndum.
Gátuna miklu um hvers vegna þessi vin-
sælasta hljóm- og söngsveit allra tíma
hætti leysa þeir í bókinni á afar fyrirsjá-
anlegan hátt. Það var allt John aö kenna.
Cassel and Co gefur bókina út. Nokkur
eintök hafa borist hingað til lands og kost-
ar hvert þeirra tæpar 7000 kr.