Dagblaðið Vísir - DV - 02.12.2000, Blaðsíða 49

LAUGARDAGUR 2. DESEMBER 2000
Laufabrauösskuröur
Margir hafa þarin siö aö skera laufabrauö fyrir jólin og þykir þaö ómissandi
þáttur í jólaundirbúningnum.
íslenskir
jólasiðir
- þá fór fólk á fætur um miðnætti, gaf skepn-
um, las jólalesturinn í Jónsbók, bjó sig, fór af
stað og kom fyrir dag á kirkjustaðinn
Fram að 1744 var messað á jólanóttina
og þóttu það svo mikil hátíðarbrigði að þá
fóru allir til kirkju sem vettlingi gátu vald-
ið ef fært var með nokkru móti. Var þá oft
ein manneskja heima til þess að gæta bæj-
arins.
Það mun hafa verið siður víða, eftir að
jólanæturmessan var tekin, að byrja
messu á jólum og nýársdag í dögun og
byija þá messuna með sálminum: „Dagur
er, dýrka ber.“ Þá fór fólk á fætur um mið-
nætti, gaf skepnum, las jólalesturinn í
Jónsbók, bjó sig, fór af stað og kom fyrir
dag á kirkjustaðinn. Séra Ólafur Pálsson í
Eyvindarhólum undir Eyjafjöllum hafði
þennan sið en mun hafa gert það síðastur
presta. Hann lét af prestskap 1835.
Tíðast var það, ef ekki var farið til
kikju, að jólalesturinn var lesinn um kl. 6,
þegar búið var að kveikja á jólanóttina og
allir búnir að þvo sér og greiða og fara í
betri fötin. Þegar lestri var lokið var farið
fram og borinn inn jólamaturinn: magáll,
sperðill og ýmislegt hnossgæti og einar 3-
4 laufakökur. Ekki var venjan að skammta
hangiket á jólanóttina, að minnsta kosti
sums staðar nyrðra. Og svo, eftir að kaff-
ið kom til, var kaffi og lummur seinna um
kvöldið. Stundum var líka hnausþykkur
gijónagrautur með sírópi út á (rúsínu-
grautur seinna meir). Þótti þetta allt mesta
sælgæti sem von var.
Sums staðar var það siður á bæjum, og
það um allt land, að ekki máti taka upp eld
á jóladaginn - þá skammtaði og húsmóð-
'irin til jóladagsins hátíðarmatinn handa
fólkinu á aðfangadaginn til þess að þurfa
ekki að gera það á jóladaginn.
I vesturhluta Barðastrandarsýslu var
það venja um miðja 18. öld að bændurnir
skömmtuðu sjálfir hangiketið á jóladag-
inn.
Ekki mátti leika sér á jólanóttina,
hvorki spila né dansa. Er til saga um böm,
sem vom ein heima á jólanóttina, að þau
fóm að spila sér til afþreyingar, en þá kom
maður til þeirra og spilaði með þeim
þangað til eitt barnið gekk út og raulaði
sálmavers - þá hvarf maðurinn, en það var
Kölski sjálfúr.
Einkennileg jólaskemmtun er það, sem
víða tíðkast, að rita upp á miða alla þá
sem koma á jólaföstunni og fram á að-
fangadag. Þetta heita jólasveinar og jóla-
meyjar. Svo er dregið um miðana á jóla-
nóttina: konur draga pilta en piltar stúlkur.
Ef margir hafa komið falla mörg nöfn í
hlut og dregur þá hver og einn miða úr
sínum hóp og verður það sem hann eða
hún hlýtur hans eða hennar jólamær eða
jólasveinn um jólin. Stundum gefúr þá
einn heimamanna, sem til þess er kjörinn,
allar persónurnar saman með því að lesa
upp vísu úr einhverri Ijóðabók sem hann
flettir upp í blindni. Verður oft mikið
gaman úr þessu. Ekki veit ég hvað þessi
leikur er gamall, en hann er kallaður „að
draga jólasveina og jólameyjar."
Heimild: Jónas Jónasson frá Hrafna-
gili.
Þjóðsögur:
Jólanótt í
Kasthvammi
Það gerðist einhverju sinni að Hvammi
í Laxárdal, á þeim timum sem messur
tíðkuðust á jólanætur, að maður sem
heima var þar eftir hvarf á jólanótt, og fór
svo tvær jólanætur, en þriðju jólanótt vildi
enginn vera heima nema einn sem bauð
sig fram til þess.
Þegar nú fólkið var í burtu farið tók
hann sér góða bók og las í henni þar til
hann heyrði einhvem umgang frammi í
bænum; þá slekkur hann ljósið og getur
troðið sér milli þils og veggjar.
Síðan færist nú þruskið inn að baðstof-
unni og gjörist nú æ ógnarlegra, skraf og
háreysti, og þegar það er komið inn í bað-
stofú gaufar það í hvert hom og verður þá
glaðværð mikil er það kemst að raun um
að enginn muni vera heima. Kveikir það
þá ljós, setur borð á mitt gólf, breiðir á
dúk og ber á alls konar skrautbúnað og
óútsegjanlegar dýrindiskrásir.
Þegar best stóð nú á borðhaldinu stökk
maðurinn undan þilinu og þá tók huldu-
fólkið fjarskalegt viðbragð undan borðum
út og út og upp á heiði og beina stefnu að
Nykursskál, það er stór kvos sunnan og
austan í Geitafellshnjúk. Þetta fer maður-
inn allt á eftir, en þarna hverfur honum
fólkið í klappir. En hann fer heim og sest
Heimsókn á jólanótt
Þegar best stóö nú á boröhaldinu
stökk maöurinn undan þilinu og þá
tók huldufólkiö fjarskalegt viöbragö.
að leifúnum á borðinu, og bar ekki á neinu
illu á jólanætur upp frá því.
Eftir þetta var bærinn kallaður Kast-
hvammur af því ógnarlega kasti sem
huldufólkið tók' frá krásaborðinu.
Öðmvísi segja aðrir: Þegar fólkið stóð
frá borðinu varð á eftir madama nokkur
tigugleg. Hún hafði yfir sér grænt silki-
kast og náði maðurinn í það og reif úr því
eða konan kastaði því af sér, og fyrir þetta
er bærinn kallaður Kasthvammur. Silki
þetta var lengi síðan brúkað fyrir altaris-
klæði í Þverárkirkju.
Heimild: Þjóðsögur Jóns Arnasonar
49
engin
venjuleg
j ó I a...
...stemmning
Glæsileg gjafa- og nytjavara sem gefur
íslenskri jólahelgi fallega og ferska umgjörð
nýr staður - nýr stíll
ínm
Faxafeni 9 • sími 533 1060