Dagblaðið Vísir - DV - 03.08.2001, Page 20

20
Helgarblað
FÖSTUDAGUR 3. ÁGÚST 2001
I>V
Saga Eiða í stuttu máli:
Frá Margréti
ríku til
Sigurjóns
Sighvatssonar
Sigurjón Sighvatsson, bókmennta-
fræðingur, fyrrum bassaleikari og
kvikmyndaframleiðandi, vill ekkert
segja um tilgang sinn með því að
eignast Eiðastað.
Sigurður Gísli Pálmason
er meðeigandi Sigurjóns og svili.
Það er sögulegt samhengi í því að
Eiöar skuli aftur vera komnir í
hendur ríkustu fjölskyldu á íslandi.
Eiðar í Eiðaþinghá
Merkur sögustaður frá landnámi komst nýlega í hendur eins af ríkustUlHTinnWTrÍSfSnOþ. Einn sögufrægasti ábúandi, og raunar eigandi Eiða, er Eiða-Margrét
sem svo var kölluö, en hún fékk einnig viöurnefniö „hin ríka“ og segir það nokkuð um hvernig henni búnaðist. Hún var upþi á fyrri hluta 16. aldar, sonardóttir
Hákarla-Bjarna sem frægur var fyrir harðfylgi við hákarlaveiöar.
I hinum fornu sögum, eins og
Droplaugarsonasögu og Fljótsdælu,
er fyrst getið um bæinn Eiða en
ekki í Landnámu. Það þótti tíðind-
um sæta að Helgi Ásbjarnarson,
sem var sonarsonur Hrafnkels
Freysgoða, keypti Eiðaland og flutti
þangað búferlum frá Mjóanesi í
Skógum. Þórdísi húsfreyju hans
furðaði þessi ákvörðun hans þar
sem Eiðaland var skógi vaxið mjög
og gátu óvinir leynst í skóginum
heima við bæjardyr. Það fór líka
svo að Grímur Droplaugarson nýtti
sér þessar aðstæður er hann myrti
Helga þennan að nóttu til og komst
í braut óséöur. Helgi Ásbjarnarson
var goði og auðugur vel og er það
kannski upphafið að hinum fræga
Eiðaauði, sem annálaður var um
langar aldir, þótt stundum gengi
hann saman en yxi stundum.
Árið 1410 giftist heimasætan á
Eiðum Lofti ríka á Mööruvöllum í
Eyjafirði og sameinaðist þá geysi-
mikill auður í jarðeignum og hlunn-
indum víða um land. Áttu þau hjón
t.d. Ketilsstaði á Völlum og Njarð-
vík (eystri) ásamt Möðruvöllum og
mörgum stórjörðum viða um land.
Einn sögufrægasti ábúandi, og
raunar eigandi Eiða, er Eiða-Mar-
grét sem svo var kölluð, en hún fékk
einnig viðumefnið „hin ríka“ og
segir það nokkuð um hvernig henni
búnaðist. Hún var uppi á fyrri hluta
16. aldar, sonardóttir Hákarla-
Bjarna sem frægur var fyrir harð-
fylgi við hákarlaveiðar.
Eftir daga Margrétar ríku fer að
draga úr auðsæld staðarins. Bæði
höfðu næstu eigendur barnalán
mikið svo efnin skiptust og dreifð-
ust á fleiri og fleiri hendur og svo
hafði einokunarverslunin, sem lög-
fest var 1602, sín áhrif. Eftir það fór
allur efnahagur rýmandi um allt
land; öllum virðist bera saman um
það. Eiðaauðurinn fór einnig
minnkandi nokkuö jafnt og þétt þar
til árið 1749 að yfir lauk. Þá er Eiða-
staður seldur Hans Wíum, sýslu-
manni á Skriðuklaustri, en seljend-
ur fluttu til Vopnafjarðar og bjuggu
þar við lítinn orðstír það sem eftir
var ævinnar. Þar með lauk ættar-
veldi sem verið hafði á Eiðum allt
frá Helga Ásbjamarsyni í kringum
árið 1000, eða i full 750 ár. Þótt Hans
þessi Wíum hafi verið litríkur mað-
ur í meira lagi þá er þó frægð stað-
arins á enda - í bili.
Búnaðarskóli
Árið 1875 hófst eldgos i öskju sem
spúði ösku og eimyrju yfir byggðir
Austurlands. Bændur urðu fyrir
verulegum búsifjum þar sem afrétt-
arlönd spilltust og jafnvel slægjur
svo vandræði hlutust af. Þá var efnt
til fjársöfnunar í útlöndum, aðallega
í Bretlandi, og safnaðist allmikið fé
sem varið var til stuðnings viðkom-
andi bændum. Um tveim árum síð-
ar kom svo bréf frá landshöfðingja
um að enn væri óráðstafað um
15.000 kr. sem skyldi vera stofnfé
sjóðs, væntanlega eins konar „viö-
lagasjóðs". Sýslunefndir Suður- og
Norður-Múlasýslu gripu tækifærið
og lögðu til að sjóðurinn skyldi vera
búnaðarskólasjóður og vextirnir af
honum notaöir til styrktar búnaðar-
fræðslu sem raunar hafði lengi ver-
ið unnið við að koma á fót. Þannig
hafði verið lagt á bændur sérstakt
búnaðarskólagjald. Það var svo á
sameiginlegum sýslufundi beggja
sýslnanna árið 1881 að ákveðið var
að stofna slíkan skóla fyrir Austur-
land. Jafnframt var skipuð nefnd til
að semja um kaup á jörð í þessu
skyni og undirbúa stofnun skólans
aö öðru leyti. Skólinn tók svo til
starfa vorið 1883 með aðeins einum
nemanda fyrsta árið, sem var
kannski eins gott því skólinn byrj-
aði í slíkri fjárþröng að varla varð
við unað. Jörðin Eiðar hafði kostað
11.000 kr. og auk þess var keyptur
bústofn og verkfæri o.þ.h. fyrir 7500
kr. Með vinnulaunum nefndar-
manna og öðrum smærri útgjöldum
hefur stofnkostnaðurinn verið yfir
20.000 kr. Skólinn komst þó af stað
og starfaði óslitið til ársins 1918. Á
ýmsu gekk í rekstri hans vegna fjár-
skorts og lá við sjálft að hann logn-
aðist út af stundum en svo fór þó
eigi fyrr en árið 1918, eftir 35 ára
göngu.
Menntasetur
Þaö tókst að fá ríkið til að kaupa
Eiðastað af sýslufélögunum og setja
á stofn alþýðuskóla, enda fundu
menn jafnvel enn meira knýjandi
þörf fyrir alþýðufræðslu en búnað-
arfræðslu þegar hér var komið
sögu. Þá höfðu líka verið stofnaðir
bændaskólar bæði á Hvanneyri og
Hólum. Alþýðuskólinn á Eiðum var
fyrsti framhaldsskólinn sem ríkið
setti á fót og rak alfarið á sínum
vegum. Fyrsti skólastjóri hans var
ungur guðfræðingur aö nafni Ás-
mundur Guðmundsson er síðar
varð biskup yfir íslandi. Skólinn
starfaði óslitið til ársins 1998, er
hann var sameinaöur Menntaskól-
anum á Egilsstöðum, sem nýtti
hann aðeins í tvo vetur, og lauk þar
meö þeim kafla í sögu Eiða sem
menntaseturs.
Útvarp og óperur
Á Eiðum var einnig byggður
grunnskóli á árunum í kringum
1960 fyrir Eiðaþinghá og Hjalta-
staðaþinghá. Hann er að vísu ekki
með í þeim viöskiptum sem nú fara
fram en eykur þó enn frekar gildi
staðarins i heild. Sama má segja um
íþróttaaðstöðu þá sem Ungmenna-
og íþróttasamband Austurlands
kom sér upp á Eiðum. Heldur það
íþróttamót þar á hverju ári sem
jafnan hefur verið fjölsótt og margir
iþróttamenn hafa keppt þar í fyrsta
sinn.
Ríkisútvarpið setti upp endur-
varpsstöð á Eiöum þegar í upphafi
sem enn er notuð og hefur nýlega
verið endurbætt. Lengi framan af
var kallmerki hennar „Útvarp
Reykjavík - og Eiðar“.
Sveitarfélagið Eiðaþinghá eignað-
ist aldrei samkomuhús eins og flest
önnur sveitarfélög en notaðist við
skólahúsnæðið til skemmtanahalds
og fundarhalda o.þ.h.
Sumarhótel hefur jafnan verið
starfrækt í húskynnum Alþýðuskól-
ans og hafa fjölmargir skólanemar
fengið þar sumarvinnu og dýrmæta
reynslu og þjálfun. Að vissu leyti er
það líka skóli...
Rúsínan í pylsuendanum má
segja að sé svo Óperustúdíó Austur-
lands sem stofnað var fyrir fáum
árum og hefur þegar sett á svið
nokkrar sígildar óperur, nú síðast
Brúðkaup Fígarós eftir Mozart.
Kirkjan
Kirkja var byggð á Eiðum
snemma á öldum. Sumir fræðimenn
telja að Helgi Ásbjarnarson hafi lát-
ið byggja þar kirkju fljótlega eftir
kristnitökuna en um það finnast
ekki glöggar heimildir. Kirkjan náði
ekki eignarhaldi á staðnum þrátt
fyrir baráttu Staða-Árna biskups
fyrir og eftir aldamótin 1300, enda
var jörðinni ráðstafað eins og
annarri einkaeign, stundum við
sölu og stundum við erfðaskipti eða
giftingu, án þess að leyfi biskups
þyrfti til þess. Kirkjan hafði, að
sjálfsögðu, sín áhrif á það að staður-
inn varð sá „miðbær" sveitanna í
kring sem hann var.
Sigurjón og Siguröur mæta
Þessi upptalning á því sem gert
hefur verið á Eiðum sýnir hið gifur-
lega mikilvægi staöarins, ekki að-
eins fyrir sveitirnar i kring heldur
fyrir allt Austurland á mörgum
sviðum. Ótal margir eiga sínar
bestu minningar frá skólalífi, íþrótt-
um og skemmtunum á Eiðum svo
að ekki er við því að búast að fólki
sé sama um hver örlög staðarins
verða.
Nú hafa eignir Alþýðuskólans
verið seldar ungum manni og vel-
viljuðum sem skilur þýöingu hans
fyrir fólkið og landið. Hann er
ákveðinn í því að halda uppi virð-
ingu þessa staðar í hvívetna, í sam-
ráði við fólkið og stjórnvöldin. Ef til
vill hefst nú nýr kafli í sögu þessa
staðar. Kannski fær hann nýtt hlut-
verk á nýjum tímum; ef til vill enn
mikilvægara hlutverk en fyrr, og
vonandi verður hann enn glæsilegri
en áður.
Horfum ekki reið um öxl heldur
vonglöð fram á veginn!
Hvað ætla þeir að gera?
Sigurjón Sighvatsson kvikmynda-
framleiðandi, sem nú hefur keypt
Eiða, er meðal ríkustu Islendinga
núlifandi. Meðeigandi hans i Eiðum
er Sigurður Gisli Pálmason, leiðtogi
Hagkaupssystkinanna og svili Sig-
urjóns.
Hvað nákvæmlega vakir fyrir
nýjum eigendum hefur ekki verið
látið uppi en freistandi er að tengja
kaupin á Eiðum við kaup Sigurjóns
á eyöijörðihni Hellisfirði við Norð-
fjarðarflóa, þar sem hann eignast
heilan eyöifjörð meö gögnum og
gæðum, en Sigurjón mun hafa keypt
fleiri jarðir annars staðar á landinu.
Ekki verður þó séð í fljótu bragði
að stórkostleg gróöatækifæri leynist
í slíkum kaupum en miðað við þann
tíma sem samningar hafa tekið er
ljóst að staðfastur ásetningur lá aö
baki. Það hlýtur að benda til vand-
aðra og vel úthugsaðra áætlana.
Pétur Guðvarðsson
Söguleg heimild: Eiöasaga
1958 eftir Benedikt Gíslason
frá Hofteigi