Dagblaðið Vísir - DV - 02.11.2002, Blaðsíða 11

LAUGARDAGUR 2. NÓVEMBER 2002
11
V
Skoðun
Er ævisagan sagan öll?
Vljf' Kjartan Gunnar
Kjartansson
Jólin nálgast og bókaflóðið er að
bresta á með öllum sínum skáldsög-
um, smásögum, ástarsögum, þjóð-
sögmn og ævisögum. Gagnrýnendur
setja sig í stellingar, búa sig undir
maraþon-hraðlestur, munda penn-
ann og reyna að segja eitthvað af
viti um allar þessar bækur. Því
fyrst eru skrifaðar bækur og síðan
er skrifað um bækumar i dagblöð.
Það er svo álitamál hvort þeir
sem kaupa bækumar kaupi þær
vegna þess að þeir hafi lesið eitt-
hvað um þær eða hvort bækumar
eru lesnar yfirhöfuð. Aðalatriðið er
það að við erum bókmenntaþjóð, -
eða a.m.k. bókaþjóð, ef ekki vill bet-
ur. Þess vegna opnum við fyrir jóla-
bókaflóðgáttir í nóvember og des-
ember og höldum svo bókaútsölu í
Perlunni í febrúar.
Sonja og sjálfstæðishetjan
Með þvi fyrsta sem rekur á fjörur
i þessu flóði em tvær ævisögur sem
líklega verður skrafað um a.m.k.
fram yfir áramót. Önnur er Sonja,
Líf og leyndardómar Sonju W.
Benjamínsson de Zorrilla, skráð af
Reyni Traustasyni, fyrrverandi
rannsóknarblaðamanni, en Sonja
var íslensk heimskona og auðkona
sem lést sl. vor.
Hin bókin er fyrsta bindið af ævi
Jóns Sigurðssonar forseta, skráð af
Guðjóni Friðrikssyni sagnfræðingi.
Guðjón hefur áöur skráð ævisögu
Jónasar frá Hriflu og Einars Bene-
diktssonar sem fengu fádæma und-
irtektir. Nú ætlar Guðjón að minna
okkur á að sjáifstæðishetja þjóðar-
innar var ekki bara „Jón Sigurðs-
son forseti, standmynd sem steypt
er í eir..“, svo notuð séu orð Steins
Steinarr, heldur manneskja af holdi
og blóði og breyskur í þokkabót,
eins og við hin.
Ævisöguþjóð
Við íslendingar erum ævisagna-
frik og höfum lengi verið. Æviágrip
íslenskra einstaklinga sl. tvær aldir
eru til í tugþúsundavís í héraðatöl-
um, niðjatölum, ábúendatölum,
stéttatölum og afmælis- og minning-
argreinum, að ógleymdum öllum út-
gefnum ævisögunum í einu eða
fleiri bindum um Pétur og Pál.
ísland er eyja þar sem látnir lifa í
tvenns konar skilningi. Annars veg-
ar erum við líklega eina þjóðin í
heiminum sem trúir statt og stöðugt
á líf eftir dauðann, eins og ekkert sé
áþreifanlegra.
Hins vegar höfum við lengi skráð
niður upplýsingar um alla þá sem
álpast til að fæðast hér á landi og er-
um sífellt að fjalla um, þjarka um og
vitna í, löngu látið fólk, eins og það
gangi ljóslifandi á meðal okkar.
Færa má gild rök að þeirri skoð-
un að sumar íslendingasagna, s.s.
Egils saga, Laxdæla, Grettis saga og
Fóstbræðra saga, hafi til að bera
flest einkenni ævisögu viðkomandi
aðalsöguhetju. Og enginn skyldi ef-
ast um áhuga okkar á þessum sög-
um.
Ævisögur hafa alltaf selst hér
eins og heitar lummur, eru lesnar
upp til agna, og svo þjarka menn og
þrasa um það hvaö sé satt og hvað
logið.
Að vita og að skilja
Þetta ævisagnadálæti eru í fullu
samræmi við óskiljanlegan og
ólæknandi ættfræðiáhuga þjóðar-
innar. Ævisöguáráttan kemur lika
heim og saman við þá menningar-
greiningu Sigurðar Nordal, að ís-
lendingar séu sögumenn, en siður
vísindamenn eða heimspekingar.
Við höfum gríðarlega gaman af að
segja sögur en gerum minna af því
að hugsa rökrétt. Við viljum vita og
segja frá, - ekki skilja.
Snobbið og hnýsnin
Auðvitað erum við svolítið stolt
af allri þessari séríslensku ævi-
sagna- og ættfræðidellu. Þó hafa
stríðnir menn laumað fram tilgát-
um um að þessi áhugi okkar á hög-
um náungans eigi lítið skylt við göf-
uga fræðimennsku en sé af öðrum
og vafasamari rótum runnin.
Við skulum hafa það
hugfast að œvisögur eru
einnig skrifaðar í útlönd-
um. En það eru yfirleitt
œvisögur löglegra stór-
menna, skrifaðar af við-
urkenndum rithöfundum
og lesnar af menntafólki.
Hér skrifar hins vegar
hver um annars ævi og
svo lesa þetta allir, hvar í
stétt sem þeir standa, og
þykir góð latína.
Skömmu eftir að ættfræðisíða DV
hóf göngu sína fyrir fnnmtán árum
var undirritaður að furða sig á ótrú-
legum vinsældum síðunnar við þá-
verandi ritstjóra blaðsins, Jónas
Kristjánsson. Jónas lét sér fátt um
finnast, setti upp sitt elskulega glott
og sagði sem svo: „Ég vissi alltaf að
síðan yrði vinsæl, Kjartan minn. En
ástæðurnar fyrir vinsældunum eru
bara tvær. Önnur er snobbið og hin
er hnýsnin."
Þessi kenning er athyglisverð og
ósvífin, eins og Jónasi er einum lag-
ið. En hún er ekki alveg einhlít.
Auðvitað er það m.a. hnýsni sem
fær okkur til að sökkva okkur ofan
í ævisögur og æviágrip annarra og
lesa okkur til um einkalíf þeirra. En
íslendingar eru tæplega hnýsnari
en gengur og gerist og alls ekki
snobbaðri en aðrar þjóðir.
Ævi aðals og alþýðu
Um hnýsnina er það að segja að
hún hefur lengi verið markaðssett
af erlendum blöðum, timaritum og
sjónvarpsstöðvum á miklu nær-
göngulli hátt en hér á landi.
Við eru heldur ekki snobbaðri en
aðrar þjóðir. Þvert á móti. Við höf-
u.m verið blessunarlega laus við
kóngafólkið og aðalinn og allt til-
standið sem því fylgir. íslendingar
fara sínu fram, eru höfðingjadjarfir,
rífa kjaft og eru ekki vanir að af-
saka stöðu sina eða stétt.
Við skulum hafa það hugfast að
ævisögur eru einnig skrifaðar í út-
löndum. En það eru yfirleitt ævisög-
ur löglegra stórmenna, skrifaðar af
viðurkenndum rithöfundum og
lesnar af menntafólki. Hér skrifar
hins vegar hver um annars ævi og
svo lesa þetta allir, hvar í stétt sem
þeir standa, og þykir góð latína.
Theódór, Birkiland og
Kadettinn
Reyndar er stéttleysi íslenskra
ævisagna þeirra aðalsmerki. Ýmsar
frægustu ævisögur, íslenskar, fialla
um alþýðufólk. Þar ber fremstan að
telja Theódór Friðriksson og sjálfs-
ævisögu hans, í verum. Sagan er
átakanleg lýsing á ótrúlegri örbirgð
og hörðum kjörum islenskrar al-
þýðu. Hún er almennt talin ein
merkasta íslenska sjálfsævisagan.
Jóhannes Birkiland var annar
ómenntaður alþýðumaður sem
skrifaði fræga sjálfsævisögu, Harm-
sögu œvi minnar. Það er raunarleg
og vægast sagt frumleg lýsing á um-
komulausum unglingi sem verður
að seinheppnum einstaklingi. í sög-
unni er sérstakur slysabálkur en
þar er greint frá slysum þeim og
óhöppum sem Jóhannes lenti í.
Heil kynslóð skólastráka tók
þessa ævisögu upp á sína arma fyr-
ir mörgum árum og má sjá þess
merki í kvæðum Þórarins Eldjáms
og textum Megasar sem einhver
staðar syngur, ef ég man rétt: „Við
búsuðum stundum saman, Birki-
land og ég.“
Talandi um búsið ber að nefna
þriðju hversdagshetjuna, sem
Steinar Steinar orti um, Jón kadett.
Ævisaga hans, Syndin er lœvís og
lipur, skráð af Jónasi Ámasyni, er
einhver skemmtilegasta ævisaga
tuttugustu aldar. Söguhetjan er
breyskleikinn, holdi klæddur. Þetta
er mikil baráttusaga en Jón barðist
með Hjálpræðishernum, með
breska heimsveldinu, og barðist við
Bakkus um áratugaskeið.
Auðvitað skrifum við líka um þá
stóru eins og Jónas Hallgrímsson,
Einar Ben og Jón Sigurðsson. En
það hefur einmitt verið gert í seinni
tíð til að gera þá mannlegri og færa
þá nær okkur í stað þess að setja þá
á stall.
Séra Ámi og meistari
Þórbergur
Þegar einstaklingur tekur sig til
og skrifar um sína eigin ævi eða fær
aðra tO þess er hann að sjálfsögðu
að hafa hönd í bagga með eigin
orðstír. Þess vegna hefur löngum
viljað brenna við að sjálfsævisögur
fyllist af sjálfsánægju, grobbi, afsök-
unum og hræsni. Af þessum sökum
halda sumir því fram að ævisögur
geti aldrei orðið annað en .ómerki-
legar lygasögur.
Spurningin um sannleiksgildið
minnir á enn eina fræga ævisögu,
Áma prófasts Þórarinssonar,
skráða af meistara Þórbergi. Um
hana var sagt að þar hefði lygnasti
maður á íslandi lesið fyrir þeim trú-
gjamasta, og útkoman sé eftir því.
Þeir sem gagnrýna ævisögur á
þennan hátt misskilja eðli þeirra.
Góð ævisaga á hvorki að vera kór-
rétt sagnfræði né helber skáldskap-
ur, heldur einhvers konar einlæg
upprifiun og hugleiðing um það sem
á daga manns hefur drifið.
Séra Ámi var enginn lygari þó
hann hefði mikla frásagnargáfu, og
Þórbergur var ekki sá kjáni sem
hann stundum þóttist vera. En sam-
an voru þeir óborganlega skemmti-
legir. Það gerir ævisögu séra Áma
að klassísku bókmenntaverki.