Dagblaðið Vísir - DV - 09.12.2002, Blaðsíða 15

15
MÁNUDAGUR 9. DESEMBER 2002
X>V____________________________________________________________________________________________Menning
Bókmenntir
Mennirnir
Nafnlausir vegir er hluti af sagnabálki Einars
Más Guðmundssonar um fjölskyldu sagnamanns-
ins Rafns Ólafssonar. Allt sem áður hefur verið
sagt um stilsniUd, ljóðrænan sagnaskáldskap og
samfléttun þjóðarsögu og sögu einstaklinganna á
jafnt við um hana og aðrar bækur bálksins. Þaö
verður því ekki endurtekið hér. Á hinn bóginn er
kannski kominn tími til að velta fyrir sér sagna-
bálknum í heild, nú þegar aðeins eitt bindi mun
vera eftir.
Nafnlausir vegir kemur að sumu leyti eins og
uppfyliing væntinga sem maður gerði sér eftir
lok fyrsta bindis. í lokakafla Fótspora á himnum
voru fóðurbræður Rafns fullvaxnir og albúnir
þess að leggja undir sig ef ekki heiminn, þá að
minnsta kosti Reykjavík. Draumar á jörðu kom
svo eins og ljóðrænn millikafli þar sem Sæunn
systir þeirra er í aðalhlutverki. Sú bók er einn
magnaðasti hluti bálksins með næmri ljóðrænni
taug sem lyftir textanum öllum og gefur honum
þrótt.
skapa sjálfir sögu
sína
Nafnlausir vegir gefa Draumum á jörðu litið
eftir. Minni áhersla á Ijóðrænu er bætt upp með
dýpri og sterkari persónusköpun. Eftir því sem
líður á bálkinn verður líka ljósara hversu mjög
Einar Már sækir í munnlega sagnahefð. Sögur
birtast aftur með tilbrigðum og hverri persónu
fylgja nokkrar stuttar frásagnir eða tilsvör sem
einkenna hana.
Hér standa tveir bræðranna í forgrunni. Okur-
karlinn og náttúrulækningagúrúinn ívar og
Spánarfarinn Ragnar sem „naut ekki sannmælis
meðan hann lifði en þegar hann dó uxu á hann
vængir“ (9). Báðir eru þeir markaðir af aðstæð-
um sínum í æsku en útkoman er gerólík. Ragnar
bregst við hörku og illri meðferð í æsku með því
að ganga í flokk kommúnista, hvar sem hann
kemur er hann tilbúinn til að taka til varna fyr-
ir verkamenn eða þá sem minna mega sín. Bar-
áttan er honum mikilvægari en atvinnuöryggi
eða persónuleg velgengni - jafnvel eigin ham-
ingja og ástin verður að bíða þegar það brýna
verkefni liggur fyrir að frelsa Spán úr höndum
fasista.
Við hlið hans stendur lengi vel fyrri kona
hans, Helga. Hún brennur fyrir sama málstað og
Ragnar en hún er jarðbundnari og laus við
nokkurn vott af foringjadýrkun eða trúarhita. En
DV-MVND HARl
Einar Már Guömundsson
Eftir því sem líöur á bálkinn veröur Ijósara hversu mjög Einar Már sækir í munnlega sagnahefö.
jafnvel hún tekur baráttuna fram yfir eigin ham-
ingju og fjölskylduna.
ívar, bróðir Ragnars, fer aðra leið en bræður
hans. Hann fmnur ekki undankomuleið frá fá-
tæktinni í kommúnisma eða samtakamætti al-
þýðunnar heldur í aurasöfnun. Þegar hann hefur
komið undir sig fótunum með eyrarvinnu gerist
hann okurlánari og verður smám saman forríkur
af þeim viðskiptum. ívar verður bæði sérvitur og
sérgóður, jafnvel grimmur í garð sinna nánustu.
Hann er flókin persóna en þrátt fyrir allt ákaf-
lega skiljanleg. Sérgæska hans er viðbragð við
ömurlegri æsku rétt eins og kommúnismi Ragn-
ars.
Skáldsögur Einars Más eru sögulegar skáldsög-
ur í bestu og dýpstu merkingu þeirra orða. Þær
birta okkur fólk sem er hvort tveggja í senn við-
föng sögunnar og þátttakendur i henni. Einkunn-
arorð sögunnar koma frá Karli Marx og eru á þá
leið að „Mennimir skapa sjálfir sögu sína, en
þeir skapa hana ekki að vild sinni“. Þessi orð eru
vitanlega í fullu gildi og skáldsögur Einars Más
eru glæsileg útfærsla þeirra. skáldleg saga tuttug-
ustu aldarinnar rituð af yfirsýn, skilningi og frá-
bærri stílgáfu. Jón Yngvi Jóhannsson
Einar Már Guðmundsson: Nafnlausir vegir. Mál og menn-
ing 2002.
Tónlist
Laxnesslögin léttu
í bók Páls Ásgeirs Ásgeirsson-
ar um karlakórinn Fóstbræður
kemur fram að oft skapist tog-
streita á milii kórs og kórstjóra.
Ástæðan er tilhneiging kórsins til
að líta á kórstjórann sem starfs-
mann sinn, er bara eigi að hjálpa
kómum að syngja gömlu góðu
lögin, en kórstjórinn lítur hins
vegar á kórinn sem sitt persónu-
lega hljóðfæri er lúta skuli vilja
hans í einu og öllu. Sumir kór-
stjórar ganga svo langt að semja
lög sem þeir heimta að kórinn
flytji og það fellur skiljanlega
ekkert alltof vel í kramið hjá
mörgum kórfélögum, enda þessi
lög misjöfn eins og gengur.
Þetta á auðvitað ekki bara við
um Fóstbræður á árum áður, og
því er vert að fjalla um geisla-
disk með Álafosskómum sem
barst nýverið í hendur mínar. Af
fjórtán lögum á diskinum eru
hvorki meira né minna en þrett-
án eftir stjómanda kórsins,
Helga R. Einarsson, og hlýtur
það að túlkast sem ótrúlegar vin-
sældir kórstjórans! Lögin eru
samin við ljóð eftir Haildór Lax-
ness og eru áheyrileg, enda
snyrtilega gerð. Þau teljast þó
seint vera merkilegar tónsmíðar, úrvinnsla meg-
inhugmynda tónskáldsins er t.d. lítil sem engin.
Flestar laglínumar eru samt þægilega grípandi,
þær eru vel útsettar og öll lögin eru ágætlega
sungin.
Eina sem má finna að er upplestur Sveins Kjart-
anssonar á stöku stað við lágstemmt humm kórsins,
það er tilgerðarlegt og væmið. Píanóleikur Hrannar
Helgadóttur er aftur á móti prýðilegur og sama má
segja um ómþýðan flautuleik Kristjönu Helgadóttur.
Heildarhljómurinn er í úthugsuðu jafnvægi í vand-
aðri upptöku Sigurðar Rúnars Jónssonar en geisla-
diskurinn var tekinn upp í Fella- og Hólakirkju. Það
er því óhætt að mæla með þessum geisladiski fyrir
þá sem hafa gaman af að hlusta á glaðan kór syngja
létt og fjörug lög. Jónas Sen
Bókmenntir
Sögur sem bjarga
Þorvaldur Þorsteinsson
ræðst ekki á garðinn þar sem
hann er lægstur í bókum sín-
um um Blíðfinn. Fyrsta bókin,
sem nú fer sigurför um heim-
inn, fjallar í kjarna sínum um
ástvinamissi; önnur bókin lýs-
ir alvarlegu þunglyndi og sárs-
aukafullri vinnu einstaklings
við að koma sér upp úr því.
Þriðja bókin, Blíðfmnur og svörtu teningamir,
tekur á heiftrækni og hefnigirni þegar allt sem
einstaklingi er kært hefur verið eyðilagt.
Að lestri loknum er ljóst að þetta er ekki sagan
öll, en hún hefur bæði upphaf og endi og við-
burðafjöld þar í millum þannig að af nógu er að
taka. í upphafi sögu er Blíðfmnur að dunda við
morgunverkin og búa sig undir gestakomu, því
einmitt þennan dag er von á farfuglunum heim í
skóginn hans. En þyturinn utan við gluggann
reynist ekki vera vængjasláttur heldur voðalegur
skógareldur sem engu eirir uns allt er brunniö:
skógurinn, hús Blíðfinns og jafnvel fógru og fin-
legu vængimir á baki hans. Það er eingöngu fyr-
ir snarræði dyrgils nokkurs sem Blíðfinnur
bjargast sjálfur. Það eru Hinimir ógurlegu úr Er-
landi handan Attlandshafs undir
stjóm Otta hins ógurlega sem eru
ábyrgir fyrir voðaverkunum, og
þegar Blíðfinnur sér eyðilegg-
inguna vinnur hann eið: „Ég
skal hefha skógarins! Ég skal
... já, ég skal.... drepa þig... og
ykkur alla! Ég skal drepa ykk-
ur alla!“ (26)
Þrútinn af reiði og hefndar-
þorsta leggur Blíðfinnur á stað,
og nú í norðvestur í átt til sjávar;
fyrst til bæjarins Margarðs handan
skógarins brunna og þaðan á sjóræn
skondnar stærri persónur, til dæm-
is dyrgillinn, sem er af dvergaætt
eins og nafnið bendir til og hef-
ur þann kæk að leita í öllum
vösum þegar hann er í vafa, og
Svartur sjóræningi sem er
dæmigerð margræð persóna
að hætti Þorvalds. Þá eru smá-
myndir Guðjóns Ketilssonar
augnayndi. En þrátt fyrir góða
skemmtun í og með er sagan í
kjarna sínum sár og döpur, og
ættu hinir eldri að lesa hana með
bömum og ræða við þau um siðrænan
ingjaskipi á haf út með stefnu á Hér er mynd Guðjóns Ketils- boðskap hennar. Það gerir hana
Erland. Áhrif hinna skelfdegu at- sonar af Hafgúunni, skipi líka erfiða að hún stendur ekki al-
burða á Blíðfinn eru táknuð með Svarts sjóræningja. veg nógu vel stök. Þó er dagljóst
því að meðal nýrra kunningja
heitir hann ekki lengur Blíðfmnur heldur Blý-
finnur og allir halda hann hörkunagla. En hér fer
sem jafnan að reiði og hatur loka kærleikann úti
og draga smám saman máttinn úr þeim sem elur
á þeim í brjósti sínu.
Stíllinn er hugmyndaríkur og textinn barma-
fullur af smáatriðum og skírskotunum sem dilia
lesanda. Þar er aragrúi aukapersóna og ýmsar
hvað verður til bjargar þegar ailt er
komið í eindaga: Skáldskapurinn. Sögumar sem
viö segjum hvert öðru til að endurskapa það sem
liðið er og móta veruleikann.
Silja Aðalsteinsdóttir
Þorvaldur Þorsteinsson: Blíðfinnur og svörtu teningarnir
- Feröin til Targíu. Teikningar: Guðjón Ketilsson. Bjartur
2002.
5 % 3» 4K
'fý: | 5: Y - ' y*' ■ <-•■ j
1
l J 'ýi. li.( ii 1 f
Góðir fulltrúar
Eitt obbolítið beiskt skáld sem
ekki var tilnefnt til tslensku bók-
menntaverðlaunanna á fimmtudag-
inn var varpaði fram eftirfarandi
nýtísku stöku í heyranda hljóði á
kaffihúsi daginn eftir:
Fulltrúi gamalla skálda
Fulltrúi blíöra ungra skálda
Fulltrúi reiðra ungra skálda
Fulltrúi miðaldra heimspekilegra
skálda
Fulltrúi allra skálda
Geta nú lesendur spreytt sig á að
tengja hendingamar við hausana á
myndinni en taka verður fram að
tveir á myndinni eru fulltrúar til-
nefndra höfunda: Guðmundur
Andri tók við heiðrinum fyrir föður
sinn, Thor Vilhjálmsson, og kona
Andra Snæs, Margrét Sjöfn Torp,
kom í stað manns síns sem var að
lesa upp fyrir Hornfirðinga.
Eini höfundurinn sem ekki hefur
verið tilnefndur til þessara verð-
launa áður er Mikael Torfason og
ber sérstaklega að fagna honum á
listanum. Tveir hinna tilnefndu
hafa fengið verðlaunin áður, Thor
hlaut þau 1998 og Andri Snær 1999.
Ein barnabók
Er þetta þá fyrst og fremst „ör-
ugg“ tiinefning? Kannski. Að
minnsta kosti er erfítt að ákveða
hverjum ætti að sleppa þó freistandi
væri að nefna nöfn sem maður hefði
viljað sjá á listanum.
Sérstakt fagnaðarefni var að ævi-
saga Halldórs Laxness fyrir unga
lesendur eftir Auði Jónsdóttur
skyldi vera tilnefnd í flokki fræði-
rita og bóka almenns efnis. Þar
skaut sú nefnd hinni ref fyrir rass
og kom skemmtilega á óvart.
Klœjar undan
lús
Talandi um
barnabækur þá
eru bamabóka-
höfundar og aðr-
ir áhugamenn
um bókmennta-
greinina hissa á
geðvonskulegri
umsögn Friðriku
Benónýsdóttur um Lúsastríðið eftir
Brynhildi Þórarinsdóttur í síðasta
bókablaði Morgunblaðsins. En eitt
er óánægja Friðriku með bókina
sem hún hefur að sjálfsögðu fulian
rétt á, annað er yfirlætisleg höfnun
hennar á íslensku bamaefni yfir-
leitt sem hún segir að sé „einfalt,
einfeldningslegt og í stíl fimmaura-
brandara." Þetta eigi við um barna-
efni í sjónvarpi og alltof oft um ís-
lenskar barnabækur: „Innihalds-
lausar sögur sem hróflað er upp án
metnaðar að því er virðist til þess
eins að einhverjar íslenskar barna-
bækur séu nú í boði þessi jólin.“ Á
þessu séu sem betur fer undantekn-
ingar en þetta er að hennar mati
reglan.
Þetta bræðiskast hefði Friðrika
vel getað tekið fyrir um það bil þrjá-
tíu árum en núna á það svo illa við
að það er í sannleika sagt hrein öf-
ugmæli. Framboð af barnabókum í
stórum bókabúðum í Englandi eða
Danmörku (þar sem umsjónarmað-
ur þekkir nokkuð til) er ákaflega
brogaö og geysilega mikið af því
einnota hasar eða fjölfaldað fjölþjóö-
legt staðlað bull. En það heyrir til
undantekninga að maður sjái slíkt
meðal íslenskra bamabóka.
Svona alhæfingar eru raunar oft
einkenni á skrifum þeirra sem vfija
sýnast vita meira en þeir gera.