Dagblaðið Vísir - DV - 09.07.2003, Blaðsíða 19

MIÐVIKUDAGUR 9. JÚLl2003 SKOÐUN 19
I!
í t~
4
• KJALLARI
Jónas Bjarnason
efnaverkfræðingur
Margir muna eftir sjónvarps-
þáttum um sjómenn Bretagne
sem stunduðu þorskveiðar með
handfærum á Miklabanka á 19.
öld. Þeir áttu erfitt líf um borð í
skonnortum og strembið út-
hald marga mánuði í senn. Afli
var misjafn og veðrátta rysjótt;
því var starfið hættulegt.
Þegar á miðin var komið voru
jullur settar út, einæringar, og sjó-
menn reru í allar áttir til að ná sem
víðast; þegar halla tók degi eða afli
var mikill sneru þeir til baka; aðrir
unnu í lestum og söltuðu flattan
fiskinn í stíur. Menn voru upp á
hlut, en enginn vissi við hvaða
verði afurðir seldust fyrr en á
reyndi. Lykill að veiðiskapnum er
mörgum nú hulinn; hann fólst í
söltuninni, þeirri rotvarnartækni
sem mannkyn hefur þekkt frá örófi
alda eins og þurrkun.
Úr salti í ís
Svipuð vinnsla tíðkaðist einnig á
íslandi á meðan lífið var saltfiskur.
Salt var flutt til landsins um langan
veg, en varla gat fólk borðað allt
þetta salt sem var geymt í pokum á
útgerðarstöðum. Gamlar myndir
sýna kúttera og söltun í stæður í
landi, en sólþurrkun var stunduð
þar sem það hentaði; konur önn-
uðust breiðslu fisksins á klappir
eða grófa möl tif þurrkunar; fiskur-
inn var tekinn í hús fyrir úrkomur.
Já, þannig var lífið í þá daga, sem
eru nú gleymdir. Hluti saltfisksins
var fluttur út hálfþurr, en það gat
verið hættulegt áður en vélar komu
í skip, en þau gátu lent í hafstillum
og farmur morknað. Þá þekktust
ekki ísskápar og frystikistur.
Um aldamótin 1900 fóru Jó-
hannes Nordal og fsak Jónsson til
Norður-Ameríku til að kynna sér
kælitækni sem farin var að tíðkast.
Kjöt var flutt um langan veg með '
járnbrautum með ískælingu; ís var
tekinn að vetri á stöðuvötnum og
geymdur til sumars í fshúsum. Nor-
dal reisti íshús við Kalkofnsveg og
sfðar við Tjörnina, en þar er nú
Listasafn íslands; með tækninni
mátti sjá bátum fyrir ís, en þá gátu
þeir verið lengur í róðri.
Válynd veður
Allir þekkja söguna um örlaga-
skipið Titanic sem sigldi á borgans
suðaustur af Nýfundnalandi. Haf-
straumar eru úr norðri með fram
Labrador í suður og eiga þátt í tíð-
um óveðrum og vandræðum sjó-
manna; hið sama var líka undir-
staða gjöfulustu fiskimiða heims.
En náttúran er eitt og maðurinn
annað. Óvinurinn er lúmskur og
hann læðist að fólki sem býr við
sjávarsíðuna og treystir á sjávar-
afla, þorskinn umfram allt.
í kjölfar 200 mílna lögsögu 1978
fóru stjórnvöld í Kanada, með að-
stoð vísindamanna, að gera miklar
áætlanir um þorskveiðar og stefnt
var að 700 þ.t. á ári. íbúar strand-
héraða tóku þessu fagnandi; ef
stjórnvöld væru svona slyng þá
gætu fiskimenn með létt veiðarfæri
ekki haft á móti því. Togurum fjölg-
að'sífellt, en afli minnkaði í fýrstu
en rétti síðan aðeins við og komst í
250 þ.t. fyrir 20 árum og fólk var
bjartsýnt. Leiðin liggur upp á við og
togarar á annað hundrað; en á einu
og hálfu ári hrundu veiðar alveg og
þær bannaðar frá 1992.
„Kannski verður lífið
saltfiskur aftur og
skorpuvinna en salt-
fiskafurðir eru hinar
eftirsóttustu og ekkert
neyðarbrauð er að
víkja frá núverandi
háttum og hefja til vegs
þá sem vitað er að eru
varanlegir."
Það sem gerðist er nú ráðgáta
þjóðfélagsfræðingum og pólitísk-
um vistfræðingum; sumir þeirra
telja að hruni hefði ekki verið unnt
að afstýra miðað við þekkingu og
valdakerfið; fiskþurrðin ein gat
vakið menn upp.
Draugur upp vakinn
Mörg þorskastríð hafa orðið á fs-
landi frá 1532 þegar mannsfall varð í
Grindavík; þá var Jóhann breiði
drepinn, en hann rataði inn í skáld-
skap Shakespeares. Margt er líkt með
Nýfundnalandi og íslandi, löndin
svipuð um margt, og þorskur í aðal-
hlutverki í aldaraðir. Fyrir 5 öldum
kom sá enski J. Cabot þangað fyrstur,
að íslenskum vesturförum frátöld-
um, og umsvifalaust varð þorskur
drifkraftur atburða; hann dró að
fiskiskip allra siglingaþjóða og veiðar
þeirra stóðu þar til lögsaga var færð
út. Ekki gengu mál alltaf með friði,
hvort heldur í hlut áttu siglingaveld-
in eða Hansakaupmenn.
Saltaður þorskur varð aðalfæða
fólks víða um leið og hann var at-
vinna annarra. Já, hann var ein-
stæður, eins og eldisdýr af ráðnum
hug til að nýta mið og synda um
sem veiðibráð; sagt var að nota
mætti körfu til veiðanna í Kanada.
Á fimm öldum var ekkert lát á veið-
um. Það sem veiðihernaði stór-
velda tókst ekki á 5 öldum varð nú
með nýjum hernaði á einungis 20
árum. Það var sem upp hefði verið
vakinn draugur sem var miskunn-
arlaus og enginn fékk við ráðið.
Lífið var saltfiskur
„Lffið er saltfiskur," sagði nóbels-
skáldið, og þannig var það líka í
Kanada. Tæknin hélt innnreið sína,
en þá fóru menn að taka eftir því að
eitthvað var að. Þorskurinn fór
minnkandi og menn sáu, að hann
varð kynþroska mun fyrr en áður
og virtist soltinn; lifrin lítil sem eng-
in. Veiðar voru samt í samræmi við
úthlutun heimilda; það er vottur
þess að vísindamenn í Ottawa hafi
ekki talið hættu yfirvofandi.
Þar sem fiskurinn var illa haldinn
var rökrétt að grisja hann til að
auka svigrúm þeirra sem eftir lifðu.
Þetta hljómar kunnuglega. Smám
saman breyttist vinnulag verka-
fólks; áður var unnið í skorpum við
saltfiskverkun; nú voru komnir tog-
arar sem lönduðu ísfiski reglulega
til frystingar. Framtíðin virtist björt
og vinna trygg; allt var svo jákvætt
og hagstætt að blásið var á aðvar-
anir fárra sem höfðu ekki góðar
skýringar á þverstæðunni. Ferlið
var óstöðvandi, eins og skriðdrek-
arnir í Peking á Torgi hins
himneska friðar.
Stærsta kreppa síðustu aldar var í
uppsiglingu, en stjórnkerfið var
óhæft til að fást við samansúrrað
hagsmunanet stórútgerða, samtök
sjómanna og verkafólks í landi.
Eitthvað af þorskinum er enn í
sjónum, en hann er orðinn að
annarri skepnu og hálfgerðum
ræflum; fiskurinn sem breytti
heiminum er horfinn og nýr veru-
leiki blasir við.
Óvinur úr óvæntri átt
Þetta mál er að verða mikið
hneyksli og þeir fræðimenn sem
hafa rannsakað lífríkið í sjónum
vita fæstir hvernig á að bregðast
við erfðabreytingum fiska og
margar eldri rannsóknir eru nú lít-
ils virði; gamli fiskurinn er horfinn,
næstum alveg í Kanada og að tölu-
verðu leyti hér. Eðli þorsksins virð-
ist falla illa að botnvörpuveiðum í
stórum stfl og jafnframt til að
standa undir endurnýjun stofna
og miklum afla.
Rannsóknir hafa sýnt að stærð-
arval með netum í gegnum kyn-
slóðir leiðir til sömu einkenna og
nú má sjá; mjög snemmbær kyn-
þroski og lélegt næringarástand,
en hvort tveggja getur skýrt mjög
minnkaða afrakstursgetu. Kannski
verður lífið saltfiskur aftur og
skorpuvinna, en saltfiskafurðir eru
hinar eftirsóttustu og ekkert neyð-
arbrauð er að víkja frá núverandi
háttum og hefja til vegs þá sem vit-
að er að eru varanlegir; ekki síst í
ljósi þess að þorskafurðir á mark-
aði eru nú brot af því sem áður var
og á niðurleið.
Með léttum veiðarfærum og
veiðistjórnun í samræmi við veið-
ar fyrir hálfri öld er vonandi unnt
að snúa frá villu síns vegar og hefja
þorskinn upp til fyrri virðingar.
Erfðaval þorskfiska með botnvörp-
um er örugglega skýring á stórum
ef ekki stærstum hluta þess öng-
þveitis sem við blasir og breytt hef-
ur þorskinum og einnig öðrum
botnfiskum; þannig er það annars
staðar, ef þorskurinn hefur breyst
hafa aðrir skyldir einnig gert það.
En engin vissa er um að það sé
enn unnt því margir undirstofnar
þorsksins eru við landið og það
tjón sem þegar hefur orðið á ein-
stökum þeirra getur verið varan-
legt Óvinurinn hefur læðst að sjáv-
arútveginum úr óvæntri átt og
orðið „ofveiði" hefur fengið nýja
merkingu.
Hver á gæta
konunnar?
fö
£
E
D
„Þegar ég hef talað við fólk I
kringum mig um varnarmál hef-
ur mér nokkrum sinnum fundist
eins og fólk líti á Island eins og
konu sem er að skilja við eigin-
manninn, hver á að gæta hennar,
líta eftir henni og passa að eng-
inn gangi á hennar hlut."
Jóhann Hjalti Þorsteinsson á
PólitlkJs
Spurning hinna
eigingjörnu
„Sjálfsstyrking er egóismi í
sinni furðulegustu mynd. Sjálfs-
styrking hljómar vel út á við; eins
konarvigorð kvalinna kvenna
eða misskilinna karla; leið út úr
dýflissunni, braut til betri fram-
tíðar: gegnum egó til eilífðar. En
Ingólfur Margeirsson.
sjálfsstyrking eraðeins heimsku-
leg egóuppbygging. Hvað get
ég gert meira fyrir sjálfan mig?
Þetta er spurning hinna eigin-
gjörnu; þeirra sem aldrei dettur I
hug að hjálpa öðrum."
Ingólfur Margeirsson
á KremlJs
Skemmdarverka-
starfsemi
„Ábyrgð lánastofnana á því
ástandi sem nú rikirá kjötmarkaði
er mikil ög þar virðist Búnaðar-
bankinn vera i fararbroddi. Það
hlýturaö vera spurning hvernig
við eigi að bregðast en bankinn er
tilbúinn að tapa háum fjárhæðum
til að halda úti skemmdarverka-
starfsemi á kjötmarkaði."
Gunnar Sæmundsson, varafor-
maður stjórnar Bændasamtaka fs-
lands, í Bændablaðinu 8.JÚIÍ.
Allt hlýtur að
vera í íagi
„Ellin er nú ekkert farin að
hafa áhrif á mig ennþá. Ég sé
ágætlega, heyri vel og þá hlýtur
allt að vera í lagi. Ég þarf heldur
engan staf til að ganga með."
Jón Vidalín Sigurðsson, níræður
Seyðfirðingur, i viðtali við Morgun-
blaðið. Jón Vldalín er einn í hring-
ferð um landið.