Vísbending - 04.05.1988, Blaðsíða 2
hafi raungengishækkunin valdið svo
miklum viðskiptahalla og svo mikilli
kreppu að stjórnvöld gefist upp og felli
gengið til þess að ná fyrri samkeppnis-
hæfni. Önnur leið til að ná fyrri sam-
keppnishæfni er að framleiðni aukist
meira í landinu en í samkeppnisiönd-
um. Raungengishækkun þrýstir á
atvinnurekendur að auka hagræði í
framleiðslu. En ef landið á að ná fyrri
samkeppnishæfni á þennan hátt verður
raungengishækkunin að hafa verið til-
tölulega lítil.
Ef áætlunin á að takast verður því að
stefna að því að raungengishækkunin,
skyggða svæðið á myndinni, verði sem
minnst. Meðal þess sem mest áhrif hef-
ur á það hve hratt verðbólgan lækkar
eru þrjú atriði:
1) Hvað innflutningur og samkeppn-
isiðnaður er stór hluti af þjóðarfram-
leiðslu, það er að segja hvað hagkerfið
er opið. í mjög opnum hagkerfum víkur
verðbólga sj aldan mj ög langt frá gengis-
falli (ef verðbólga í útlöndum er 0),
enda hefur slíkt mun alvarlegri
afleiðingaren í lokuðum hagkerfum.
2) Innlend eftirspurnarstjórn, það er
fjárlagahalli eða -afgangur og peninga-
stefna.
3) Trú manna á að staðið verði við
áætlunina.
Reynslan hefur sýnt að liður 2), inn-
lend eftirspurnarstjórn, hefur mikil
áhrif á það hvaða traust er borið til áætl-
unarinnar. Talið er að trú á gengisáætl-
unina styrkist eftir því sem hún hefur
verið lengur í gildi, en veikist eftir því
sem raungengi hækkar.
Reynsla einstakra landa._____________
Þýzkaland 1923
Verðbólgan í Þýzkalandi 1923 er
þekktasta óðaverðbólga sem um getur.
Stríðsskaðabætur, lítil greiðslugeta
almennings eftir stríðið, kostnaður við
enduruppbygginguna og fleira ollu
halla á ríkissjóði. Árin 1920-1922 var
hallinn 55-5% af ríkisútgjöldum og
1923 komst hann upp í tæp 90%. Stríðs-
skaðabætur eru þar ekki taldar með
enda höfðu þær ekki áhrif á innlenda
eftirspurn. Sívaxandi gengisfall jók enn
á verðbólguna og árið 1922 var hún um
4000%. í febrúar til apríl 1923 var gengi
þýzka marksins neglt fast og gjaldeyr-
isvarasjóðurinn notaður til þess að
styðja það. Verðbólga féll, en ríkis-
sjóðshallinn var enn gífurlegur og að
lokum varð gjaldeyrisvarasjóðurinn á
þrotum svo að mönnum var nauðugur
sá kostur að fella gengið. Verðbólgan
fór upp úr öllu valdi. Er talið að verðlag
hafi frá upphafi ársins 1923 og fram í
nóvember hækkað 960 milljón sinnum.
í nóvember var gerð önnur tilraun til að
VÍSBENDING
ráða niðurlögum verðbólgunnar.
Nokkur atriði aðgerðanna voru:
• Ríkisútgjöld voru skorin niður.
Fyrirframgreiðsla skatta var tekin upp
og tryggt að þeir lækkuðu ekki að raun-
gildi.
• Seðlabankanum var bannað að fjár-
magna halla á ríkissjóði.
• Nýmynt,rentenmark,vartekinupp.
• Frá 20. nóvember var gengið fest.
Verðbólgastöðvaðist nær samstundis
og blossaði ekki upp aftur. Kaupmáttur
jókst töluvert fram á mitt ár 1924.
Raunvextir hækkuðu geysilega fyrst um
sinn. Atvinnuleysi jókst úr um það bil
10% í september 1923 í um 25% en í
apríl 1924 var atvinnuleysi aftur dottið
niður í 10%.
Um tíma kostaði það töluverðar
fórnir að stöðva óðaverðbólguna, en
hagkerfið jafnaði sig á mjög skömmum
tíma. Allt hjálpaðist að til að afla
aðgerðunum trausts. Peningastefna var
aðhaldssöm, ríkissjóðshalli stöðvaður
og gengi fest. Ný mynt tryggði að
aðgerðirnar vöktu athygli og jók trú
fólks á að nú væri alvara á ferðum.
Chile og Argentína.
í lok 8. áratugarins hófst verðbólgu-
barátta í Chile og Argentínu, sem
byggðist á gengisstefnu. Verðbólgan
var þá yfir 100% í báðum löndunum.
Það sem var sérstakt við þessar aðgerðir
var að gengið var ekki fest í einu vet-
fangi, heldur var lögð fram áætlun, tab-
lita, um stiglækkandi gengisfall. Með
því að kynna þessa áætlun fyrirfram var
ætlunin að draga úr verðbólguvænting-
um og minnka þannig kreppuna sem
oftast hefur fylgt lækkun verðbólgu
(sbr. fyrr í þessari grein). Einnig var
frelsi stóraukið í utanríkisverzlun, með-
al annars til að auka verðlagsaðhald í
samkeppnisiðnaði. Á endanum varð að
gefa áætlunina upp á bátinn í báðum
löndunum. í Chile stórlækkaði verð-
bólga að vísu, en ekki eins hratt og
gengisfall. Þar olli það erfiðleikum að
laun voru vísitölutryggð miðað við
verðlagshækkanir næsta árs á undan.
Þegar verðbólga hjaðnaði jókst því
kaupmáttur. Þetta jók stuðning
almennings við efnahagsstefnuna en
skapaði vandræði þegar fram í sótti. í
báðum löndunum var mun hagstæðara
að taka erlend lán heldur en innlend og
fjármagnsinnflutningur ýtti undir
þenslu. Það er trú flestra að í Argentínu
hafi 10-15% fjárlagahalli gert tilraunina
vonlausa frá upphafi, enda lækkaði
verðbólgan þar mun minna en í Chile.
Árið 1985 var á ný ráðizt að verðbólgu í
Argentínu. Tekin var upp ný mynt og
gengi hennar fest. Menn virðast hafa
reynt að læra af fyrri mistökum og
aðgerðirnar hafa leitt til stórlækkaðrar
verðbólgu.
Evrópumyntkerfið.
f þeim aðildarlöndum Evrópumynt-
kerfisins þar sem verðbólga var áður
töluverð hefur hún lækkað mjög. Þar
styrkir það mjög trú manna á fastgeng-
isstefnuna að stjórnvöld landanna geta
ekki ákveðið gengisfellingu upp á eigin
spýtur. Óskir verðbólgulanda um geng-
islækkanir hafa margsinnis verið skorn-
ar mjög niður í bandalaginu.
Lokaorð.______________________________
Hvergi þar sem ráðizt hefur verið að
óðaverðbólgu með stöðugu gengi hefur
atlagan tekizt í fyrstu tilraun. Algeng-
ustu mistökin eru að menn hafa einblínt
á gengisstefnuna, en ekki beitt aðhaldi í
ríkisfjármálum og peningastefnu. Þetta
þrennt verður að fylgjast að.
Ef gengi er fest, en fjárlagahalli og
peningastefna valda þenslu í innlendri
eftirspurn er hætta á misgengi atvinnu-
greina. Fyrirtæki sem eiga í erlendri
samkeppni eru bundin af gengi erlendra
gjaldmiðla við verðákvörðun, en þjón-
ustugreinar geta hækkað sitt verð.
Kreppa verður í útflutningsgreinum og
útflutningur minnkar. En vegna þensl-
unnar innanlands eykst innflutningur
og því verður mikill halli á
viðskiptajöfnuði. Þetta mundi valda
sérstökum erfiðleikum hér á landi þar
sem útflutningsfyrirtækin eru flest úti á
landi, en þjónustufyrirtækin á höfuð-
borgarsvæðinu.
Hér á landi hefur mikill fjárlagahalli
stuðlað að þenslu undanfarin misseri.
Þær greinar sem ekki eiga í erlendri
samkeppni hafa vissulega blómstrað en
fastgengisstefnan hefur þó þar til nú
nýlega ekki valdið vandræðum í helztu
útflutningsgreininni. Fram á síðasta ár
hækkaði verðlag á fiski mjög mælt í
erlendri mynt og hefur það tryggt að
fiskvinnslan hefur getað lækkaö launa-
greiðslur til jafns við þjónustugreinar
án þess að það hafi valdið erfiðleikum í
greininni. Innflutningur hefur að vísu
stóraukizt en útflutningstekjur hafa
lengst af vaxið í samræmi við það. En
upp á síðkastið hefur fiskverð lækkað á
útflutningsmörkuðum. Má segja að
núna reyni fyrst verulega á það hvort
stjórnvöldum er alvara með fastgengis-
stefnunni. Yfirlýsingar útflytjenda í
fjölmiðlum að undanförnu benda til
þess að þeir séu ekki m j ög trúaðir á það.
Talað er um að nú verði stjórnvöld að
sjá til þess að útflutningsiðnaði séu aftur
búin lífvænleg skilyrði því að kostnaður
innanlands hafi vaxið mun meira en
útflutningsverð. Virðist ekki hvarfla að
þessum mönnum að þeir geti haft nokk-
ur áhrif á þennan kostnað.
2