Vísbending - 04.05.1988, Blaðsíða 3

LIST OG
LAND-
BÚNAÐUR
Dr.PomláurGylfason
Landbúnaður og list eiga margt sam-
eiginlegt. Um það mætti reyndar hafa
langt mál, en það verður að bíða. Hér er
ætlunin að vekja athygli á því einu, að
þrálátur efnahagsvandi í landbúnaði og
í listum á sér áþekkar skýringar. Brýn
þörf leikhúsa og bændabýla fyrir varan-
lega fjárhagsaðstoð ríkisins er í raun og
veru svipaðs eðlis, þótt undarlegt megi
virðast. Vandinn í báðum greinum á rót
sína að rekja til sambandsins milli fram-
boðs og eftirspurnar.
Landbúnaðarvandinn________________
Efnahagsvandi landbúnaðarins stafar
aðallega af því, að eftirspurn hvers
manns eftir mat stendur nokkurn veg-
inn í stað öld eftir öld af líffræðilegum
ástæðum, meðan framleiðslutækni í
landbúnaði fleygir fram ekki síður en í
öðrum atvinnugreinum, sem betur fer.
Framboð landbúnaðarafurða vex því
jafnt og þétt, en eftirspurn á mann
haggast varla.
Offramboð landbúnaðarafurða lækk-
ar búvöruverð. Við þetta lækka tekjur
bænda að öðru jöfnu, því að verðlækk-
un hefur yfirleitt lítil eða jafnvel engin
örvandi áhrif á heildareftirspurn eftir
landbúnaðurafuróum. Búvörueftir-
spurn er með öðrum orðum ósveigjanleg
eða “óteygin" eins og það heitir á hag-
fræðingamáli. Þess vegna þarf sífellt
færri bændur til að anna eftirspurn
mannfjöldans eftir mat. Þetta er kjarni
landbúnaðarvandans um víða veröld.
Framleiðni í listum _________________
Líku máli gegnir um listir, nema
vandinn hér er sá, að “framleiðslutækn-
in“ stendur í stað. Það er og verður
fjögurra manna verk að leika strengja-
kvartett og hefur alltaf verið. Það þarf að
minnsta kosti 20 leikara til að flytja
Hamlet eða Skugga-Svein í nútímaleik-
húsi, alveg eins og á dögum Shake-
speares og séra Matthíasar. Og það tekur
nokkurn veginn sama tíma nú sem fyrr
að höggva mynd eða mála á striga
(nema kannski í vissum greinum nú-
tímamyndlistar, en látum það vera).
Þess vegna verða listviðburðir og
listaverk sífellt dýrari í samanburði við
afurðir annarra atvinnugreina, þar sem
tækniframfarir draga smám saman úr
framleiðslukostnaði með tímanum.
Þessi hlutfallshækkun framleiðslu-
kostnaðar í listum og meðfylgjandi
verðhækkun listrænnar framleiðslu
draga yfirleitt verulega úr eftirspurn eft-
ir list að öðru jöfnu, því að eftirspurn
eftir list er sveigjanleg eða “teygin."
Eftirspurn almennings eftir tónleikum,
leiksýningum og listaverkum eykst að
vísu yfirleitt smám saman, eftir því sem
tekjur hækka og tómstundum fjölgar,
en það dugir samt ekki til að snúa dæm-
inu við. Auk þess getur áhugi á list átt
það til að minnka með vaxandi velmeg-
un. Hvað sem því líður, lækka tekjur
listamanna yfirleitt að öðru jöfnu með
vaxandi kostnaði og meðfylgjandi sam-
drætti eftirspurnar eftir list.
Þannig stendur á eilífum efnahags-
vanda leikhúsa, listasafna og tónlistar-
húsa í einkaeign. Þaðerþess vegnaekki
tilviljun, að Þjóðleikhúsið, listasafnið
og sinfóníuhljómsveitin eru ríkisstofn-
anir. Þetta er eins í öðrum Evrópulönd-
um, en ekki í Bandaríkjunum. Þar
njóta tónlistarhús og leikhús, þar á
meðal óperuhús, óverulegrar fyrir-
greiðslu ríkis og sveitarfélaga, en áhuga-
samir einstaklingar og fyrirtæki fylla
skarðið með frjálsum framlögum.
Ríkisaðstoð__________________________
Hvers vegna kýs ríkið að verja fjár-
munum skattgreiðenda til að styrkja
hljómsveitir, leikhús, listasöfn,
búgreinar og bændabýli, sem færu um
koll á frjálsum markaði?
Svarið liggur ekki í augum uppi.
Fyrst þarf að gæta að því, að atvinnu-
vegir eiga ekki allir jafngreiðan aðgang
að fjárhirzlum ríkisins. Ef hjólbarða-
verkstæði eða blómabúðir ættu við sams
konar efnahagsvanda að stríða og land-
búnaður og listræn starfsemi, er ekki
líklegt, að ríkið hlypi undir bagga. Þetta
leiðir hugann að því, hvort landbúnað-
ur og list séu einhvern veginn öðruvísi
en aðrarstarfsgreinar.
Hér liggur hundurinn grafinn. Land-
búnaður og list eru yfirleitt talin hafa
sérstakt gildi fyrir menninguna og lífið í
landinu vegna þess, að miklu fleiri njóta
ávaxta landbúnaðar og listrænnar starf-
semi en þeir, sem kaupa lambakjöt eða
leikhúsmiða. (Svipað á raunar við um
íþróttir og vísindi, en þær greinar eiga
þó ekki við sams konar efnahagsvanda
að stríða.) Miklum meiri hluta þjóðar-
innar er væntanlega þökk í því, að í
landinu skuli vera blómleg byggð og
fjölskrúðugt menningarlíf. Skattgreið-
endur á höfuðborgarsvæðinu eru því
yfirleitt fúsir til að stuðla að eðlilegu
jafnvægi í byggð landsins, jafnvel þótt
þeir njóti þess ekki sjálfir í sama mæli
og sveitafólk. Og skattgreiðendur úti á
landi eru líka yfirleitt fúsir til að stuðla
að öflugu menningarlífi í landinu, jafn-
vel þótt þeir njóti þess ekki sjálfir í sama
mæli og íbúar Reykjavíkur og nágrenn-
is. Þess vegna styrkir ríkið list og land-
búnað.
Eðlile^ hlutföll?____________________
En það er ekki sama, hvað hlutirnir
kosta. Ríkisstjórnin hyggst samkvæmt
fjárlögum verja um 3,2 milljörðum
króna á þessu ári í niðurgreiðslur og
útflutningsuppbætur til að styrkja land-
búnað. Niðurgreiðslur og útflutnings-
uppbætur eru að vísu ekki algerlega
sambærilegar í þessu viðfangi, því að
neytendur njóta niðurgreiðslna yfirleitt
í enn ríkari mæli en bændur, en þá má
ekki heldur gleyma því, að niður-
greiðslur eru sóttar í vasa neytenda
sjálfra með sköttum. Upphæð þessara
útgjalda í ár nemur meira en 50.000
krónum á hverja fjögurra manna fjöl-
skyldu í landinu öllu, ef allt er talið, og
næstum 900.000 krónum á hverja fjög-
urra manna fjölskyldu í dreifbýli. Það er
hægt að færa þung rök fyrir því, að
miklu minni fjárveiting dygði til að
halda eðlilegu jafnvægi í byggð
landsins.
Það er líka eftirtektarvert í þessu
samhengi, að ríkisvaldið hyggst sam-
kvæmt sömu fjárlögum verja um 0,4
milljörðum króna til að styðja listræna
starfsemi á þessu ári, en hér er átt við
framlög ríkisins til leikhúsa, listasafna,
tónleikahalds og fleira af svipuðu tagi.
Þessi fjárhæð nemur um 6.700 krónum
á hverja fjögurra manna fjölskyldu í
landinu. Þetta er smáræði í samanburði
við landbúnaðarútgjöldin.
Er eðlilegt, að ríkið verji margfalt
meira fé í landbúnað en list? Því verður
hvert okkar að svara fyrir sig, og þá ekki
aðeins með tilliti til eigin hagsmuna,
heldur líka í ljósi þess, hversu mikils
virði við teljum framlag landbúnaðar og
listar til þjóðlífsins í landinu.
3