Vísbending - 12.10.1988, Page 1

VIKURIT UM
VIÐSKIPTIOG
EFNAHAGSMÁL
39.6 12. OKTÓBER1988
UM-
HVERFIS-
MENGUN
OG
OFVEIÐI
Fyrrigrein
Dr. PomldurGylfasoa
Þessari grein og annarri til viðbótar
er ætlað að vekja athygli á þrem atrið-
um:
(a) að umhverfismengun er efna-
hagsvandi auk annars;
(b) að mengun umhverfisins og of-
veiði til sjós eru í raun og veru angar á
sama meiði, þótt ótrúlegt megi virðast
við fyrstu sýn; og
(c) að hagkvæmar mengunarvarnir
eru náskyldar hagkvæmustu aðferð,
sem völ er á við stjórn fiskveiða, veiði-
leyfasölu.
Mengun er efnahagsvandi
Mengun umhverfisins er efnahags-
vandi af sömu ástæðu og ofveiði er
efnahagsvandi. Mengun stafar fyrst og
fremst af því, að hreint loft og hreint
vatn eru ókeypis í þeim skilningi, að
enginn þarf að greiða afnotagjald fyrir
aðgang að þessum gæðum. Það, sem
er ókeypis, er yfirleitt ofnýtt. Fyrir-
tæki (og heimili) sjá sér yfirleitt engan
hag í því að vernda sameiginlegt um-
hverfi okkar allra. Fyrirtæki geta
þvert á móti sparað sér mikið fé með
því að spilla náttúrunni, til dæmis með
því að spýja úrgangi í vatn eða sjó eða
út í andrúmsloftið. Afleiðingin er sú,
að almenningur býr við óhreinna vatn
og óhreinna loft en ella. Þetta er kjarni
mengunarvandans víða um lönd.
Ofveiðivandi útvegsþjóða felst með
alveg sama hætti í því, að aðgangur
skipa að fiskimiðum er ókeypis. Ekk-
ert eitt skip hefur hag af því að draga
úr veiðum til að vernda fiskstofna,
jafnvel þótt þjóðarheildinni stafi al-
varleg hætta af ofveiði. Menn hneigj-
ast alltaf til þess að ganga of nærri fisk-
inum í sjónum sem og sjálfri
náttúrunni einfaldlega vegna þess, að
aðgangur að þessum takmörkuðu
gæðum er ókeypis eftir núgildandi lög-
um. Þess vegna er alltaf hætt við of-
veiði og náttúruspjöllum, ef ríkisvald-
ið gerir ekki ráðstafanir til að draga úr
sókn á miðin og mengun.
Nú kann einhver að spyrja: Hvers
vegna ríkisvaldið? Getur frjáls mark-
aðsbúskapur ekki leyst þennan vanda
með hagkvæmum hætti án ríkisaf-
skipta? Spurningin er eðlileg, en svar-
ið er nei. Ástæðan er sú, að fiskurinn í
sjónum og náttúran eru sameign, sem
enginn einn hefur hag af að vernda. Af
því stafar ofnýtingarhættan. Þess
vegna er þörf fyrir fiskveiðistjórn og
mengunarvarnir af hálfu ríkisins.
Kvótakerfi eða gjaldheimta?
Bandaríkjamenn reyna að hafa
hemil á mengun með sömu aðferð og
við íslendingar höfum beitt til að hefta
sókn í fiskstofnana umhverfis landið
síðustu ár. Kvótakerfið skilar að vísu
þokkalegum árangri í báðum löndum
og ber af . hömlulausri ofveiði og
óheftri mengun að sjálfsögðu. En
mengunarkvótakerfi Bandaríkja-
manna er samt óhagkvæmt. Það væri
hægt að ná jafngóðum árangri með
miklu hagfelldari hætti með því að
leggja gjald á mengun.
Skoðum þetta betur. Setjum svo til
dæmis, að stjórnvöld ákveði, að það sé
nauðsynlegt að minnka útrennsli til-
tekins eiturefnis um 20%. Þau eiga
tveggja kosta völ. Þau geta knúið öll
fyrirtæki, sem framleiða efnið, til þess
að minnka útrennslið um 20% með
lagasetningu. Slík fyrirmæli jafngilda
óframseljanlegum kvóta. Þessi kostur
hefur yfirleitt orðið fyrir valinu í
Bandaríkjunum og víðar.
Hinn kosturinn er að draga úr
mengun með gjaldheimtu og ákveða
gjaldið þannig, að útrennslið minnki
um tilskilin 20%. Þetta geta stjórnvöld
gert annað hvort með því að mæla út-
rennsli alls kyns eiturefna og leggja
gjald á það, alveg eins og til dæmis raf-
magnsveitur og símafélög fara að því
að ákveða afnotagjöld, eða þá með því
að selja mengunarleyfi (þ. e. kvóta),
sem veita handhöfum rétt til þess að
menga umhverfið að tilteknu marki.
Það skiptir ekki höfuðmáli hér, hvor
gjaldheimtuleiðin er farin; því efni
verða gerð nánari skil í næstu grein.
Aðalatriðið hér er það, að bæði kvóti
og gjaldheimta skila sama árangri í
dæminu að ofan, því að eiturstreymið
minnkar um 20% hvort sem er. Mun-
urinn á kvóta og gjaldheimtu er þó sá,
að gjaldheimta er miklu hagkvæmari,
af því að hún leggur mengunarvarnir
sjálfkrafa á herðar þeirra fyrirtækja,
sem geta komið þeim við á auðveldast-
an og ódýrastan hátt.
Mengun Mississippi
Tökum dæmi. Athugun í St. Louis
borg í Bandaríkjunum leiddi það í ljós
fyrir skömmu, að það kostaði pappírs-
verksmiðju aðeins 200 krónur að
minnka útrennsli tiltekins eiturefnis í
Mississippi fljótið um eitt tonn, meðan
það kostaði bjórverksmiðju á öðrum
stað við ána 30.000 krónur á hvert
tonn. Það hefði þess vegna verið
hægðarleikur fyrir pappírsverksmiðj-
una að draga verulega úr mengun, en
það hefði hins vegar kostað bjórverk-
smiðjuna mjög mikið fé að ná sama ár-
Eflli:
• Umhverfismengun og ofveiði
fyrri grein
• Þröngt svigrúm í ríkisfjármálum
flestra landa
• Erlend fréttabrot