Vísbending - 19.10.1988, Blaðsíða 3
VÍSBENDING
UM-
HVERFIS-
MENGUN
OG
OFVEIÐI
Síðari grein
Dr. PorvaldurGylfason
Umhverfisvernd hefur vakið áhuga
almennings í sívaxandi mæli í löndun-
um í kringum okkur að undanförnu.
Aukin iðnvæðing atvinnulífs og
auknar samgöngur hafa að sínu leyti
hneigzt til að auka umhverfismengun
síðustu ár og áratugi í grannlöndum
okkar og um allan heim. Á hinn bóg-
inn hefur tækni jafnframt fleygt svo
fram, að nú er miklu auðveldara og
ódýrara en áður að halda mengun í
skefjum. Vötn og skógar eru að vísu að
dauða komin víða af völdum mengun-
ar, til dæmis í Þýzkalandi og Svíþjóð,
en á sama tíma hefur samt tekizt að
bjarga margvíslegum náttúruverð-
mætum á ýmsum stöðum með árang-
ursríkum mengunarvörnum. Mæling-
ar sýna til að mynda, að andrúmsloft
og drykkjarvatn í Bandaríkjunum er
yfirleitt miklu hreinna nú en fyrir 15
árum, enda verja Bandaríkjamenn nú
rösklega 50.000 krónum á hverja fjög-
urra manna fjölskyldu í landinu á ári
til mengunarvarna. Það er mikið fé og
reyndar miklu meira en þyrfti til að ná
sama árangri.
Ein og sama undirrót__________________
í fyrri grein um sama efni var vakin
athygli á því, að (a) umhverfismengun
varðar efnahag almennings; (b) meng-
un er runnin af sömu rót og ofveiði; og
(c) hagkvæm náttúruverndarstefna er
náskyld auðveldustu og ódýrustu að-
ferð, sem völ er á við stjórn fiskveiða,
veiðileyfasölu.
Undirrót hvors tveggja, mengunar
og ofveiði, er sú, að hrein náttúra og
gjöful fiskimið eru sameign, sem eng-
inn einn hefur hag af að vernda, held-
ur geta einstaklingar og fyrirtæki þvert
á móti hagnazt á umhverfisspjöllum og
ofveiði, af því að þeim er ekki gert að
greiða afnotagjald fyrir aðgang að
þessum sameiginlegu gæðum. Til þess
að vernda fiskstofnana og náttúruna
er þess vegna nauðsynlegt að reyna að
laða menn til þess að fara eins vel með
þessi gæði eins og þeir myndu gera, ef
þeir ættu þau sjálfir.
Tvær leiðir að einu marki_____________
Að því marki eru einkum tvær leiðir
færar. Ríkið getur hamlað á móti of-
veiði og mengun (a) með því að út-
hluta aflakvótum, eins og tíðkast hér á
landi, og mengunarkvótum, eins og
tíðkast í Bandaríkjunum, án endur-
gjalds eða (b) með gjaldheimtu, hvort
heldur með því að leggja gjald á hvert
tonn af veiddum fiski og hættulegum
úrgangi eða þá með því að selja afla-
kvóta og mengunarkvóta í stað þess að
afhenda þá ókeypis. Hér er að sjálf-
sögðu ekki verið að líkja verðmætum
fiskafla við úrgang, heldur aðeins að
vekja athygli á hagkvæmustu aðferð,
sem völ er á, til þess að draga úr ofveiði
og mengun.
Fyrri leiðinni, ókeypis úthlutun
kvóta, fylgir sá alvarlegi ókostur, að
hún tekur ekki fullt tillit til þess, hvort
fyrirtæki eru vel eða illa fallin til þess
að draga úr ofveiði og mengun. ís-
lenzkum skipum er afhentur kvóti,
sem miðast við gamlar aflatölur, jafn-
vel þótt önnur skip gætu fyllt kvótann
með lægri tilkostnaði. Bandarískri
verksmiðju er afhent mengunarheim-
ild að tilteknu marki, jafnvel þótt aðr-
ar verksmiðjur gætu haldið mengun
undir leyfðu hámarki fyrir minna fé.
Þess vegna er ókeypis úthlutun kvóta
óhagkvæm stjórnunaraðferð, auk
þess sem hún er óréttlát í augum
flestra, þar eð einstökum aðilum er
veittur ókeypis aðgangur að sameigin-
legum verðmætum þjóðarheildarinn-
ar.
Síðari leiðin er að miklu leyti laus
við þennan alvarlega galla. Ef gjald er
lagt á hvert tonn af veiddum fiski og
úrgangi, þá færast fiskvernd og meng-
unarvarnir sjálfkrafa á hendur þeirra
fyrirtækja, sem geta dregið úr ofveiði
og mengun með minnstum tilkostnaði.
Og ef kvótar eru seldir og ganga svo
kaupum og sölum, þá lenda þeir sjálf-
krafa í fórum þeirra fyrirtækja, sem
eru bezt rekin og geta því greitt hæst
verð fyrir kvótana.
Gjald eða kvóti?____________________
Fræðilega séð er enginn verulegur
munur á beinni gjaldheimtu og kvóta-
sölu, og gildir þá einu, hvort söluverð
kvóta er ákveðið af stjómvöldum eða
á frjálsum uppboðsmarkaði. Margt
bendir þó til þess, að sala kvóta sé auð-
veldari og ódýrari aðferð í fram-
kvæmd. Kvótasala gerir stjórnvöldum
kleift að ákveða hámarksveiði og há-
marksmengun beint óháð söluverði
kvótanna. Gjaldheimta hittir hins veg-
ar óbeint í mark. Fyrst þarf að ákveða
gjaldið. Svo verður að athuga, hvort
gjaldið hrífur. Annars þarf að breyta
því, og þannig áfram, þangað til settu
marki er náð.
Auk þess er gjaldheimta yfirleitt
þyngri í vöfum en kvótasala á upp-
boðsmarkaði. Þetta stafar af því, að
verð kvóta ræðst næstum fyrirhafnar-
laust á frjálsum markaði, án þess að
stjórnvöld þurfi að ákveða gjaldskrá.
Þar að auki krefjast kvótasala og
kvótaviðskipti miklu minni breytingar
frá núgildandi skipan en gjaldheimta,
því að kvótakerfi er þegar við lýði.
Gjaldheimta útheimtir á hinn bóginn
kerfisbreytingu. Kvótasala gæti gefið
mikið fé í aðra hönd smám saman. Því
fé gæti ríkið hvort heldur skilað til al-
mennings eða notað það til annarra
þarfa, til dæmis handa sjávarútvegi og
til umhverfisverndar.
Önnur sjónarmið_____________________
Sumum finnst það ósanngjarnt, að
vel rekin fyrirtæki geti keypt sér leyfi
til að sækja sjó eða menga umhverfið,
en illa rekin fyrirtæki geti það ekki. Og
sumum finnst það beinlínis óviður-
kvæmilegt að verzla með kvóta. Þeir,
sem líta kvótasölu þessum augum,
horfa framhjá hagkvæmnissjónarmið-
um. Ef þeir telja það réttlátt, að kjör
vel og illa rekinna fyrirtækja séu jöfn-
uð, þá er það hægt eftir öðrum leiðum
án þess að sóa jafnframt miklu fé með
óhagkvæmri fiskveiði- og umhverfis-
verndarstefnu.
Höfuðástæðan til þess, að kvótasala
hefur ekki enn náð fram að ganga
þrátt fyrir skýra yfirburði yfir ókeypis
úthlutun virðist þó vera sú, að viðkom-
andi fyrirtæki streitast á móti. Þau
vilja miklu heldur fá kvótana afhenta
ókeypis áfram en þurfa að greiða fyrir
þá, jafnvel þótt kvótasala myndi sann-
anlega spara þjóðarheildinni mikið fé.
Fyrirtækin virðast ekki treysta því, að
þau fengju sanngjarnan hlut í sparn-
aðinum. Þennan hnút er hægt að leysa
auðveldlega. Þegar þjóðin öll sparar
stórfé, þarf enginn að tapa.
3