Vísbending - 19.04.1996, Blaðsíða 2

ÍSBENDING
með mælingum sem fengust óháð
brotunum sjálfum. Areiðanleiki, aðlögun
og ábyrgðartilfinning greindu til dæmis
hópana að. Athyglisvert er að brota-
mennirnir virtust félagslyndari en þó
tortryggnari í garð annarra en hinir.
Sá mælikvarði sem best reyndist var
tiltölulega stuttur spurningalisti á al-
gengu áreiðanleikaprófi. Með slíkum
prófum eru könnuð viðhorf til óheiðar-
legrar hegðunar. Þeir sem fá lága einkunn
telja óheiðarlega hegðun algenga, enda
tamt að sjá veröldina líkt og frumskóg
þar sem siðagildi eru afstæð. Þeir eru því
umburðarlyndir í garð afbrota og hafa
tilhneigingu til að réttlæta óheiðarleika.
Rannsóknir hafa almennt bent til þess að
þessir eiginleikar tengist óæskilegri
hegðun af hálfu starfsmanna, svo sem
þjófnaði og vinnusvikum (Ones,
Viswesvaran & Schmidt, 1993).
Fíkn og siðblinda
Margir sem dæmdir hafa verið fyrir
efnahagsbrot eða spillingu eru svo efnaðir
að erfitt er að skýra hegðun þeirra nema
sem einhvers konar fíkn. Menn geta sótt
í þá áhættu sem fylgir misferli, eða notið
þeirrar tilfinningar að þeir geti spilað með
umhverfi sitt.
Og loks þarf að minnast á þá sem á
íslensku eru kallaðir geðvilltir eða sið-
blindir. Þá skortir hæfileika til að setja
sig í spor annarra og finnst sem þeir séu
hafniryfírlögogrétt. Nýlegarrannsóknir
benda til þess að hjá þeim sé starfsemi
óvenjudauf á heilasvæðum sem móta
tilfinningaleg viðbrögð, eins og kvíða,
iðrun og réttlætiskennd. Sjaldgæft er að
þetta ástand sér greint hjá manni fyrr en
eftir að hann hefur brotið ítrekað af sér.
Reyndar er hugtakið siðblinda iðulega
notað sem merkimiði á síbrotamenn,
frem ur en t i I forvarna. En næsta víst er að
blygðunar- og óttaleysi er ekki alltaf til
trafala í viðskiptum og sumir álíta - án
þess að það sé fræðilega staðfest - að
siðblindir menn njóti oft velgengni. Eðli
málsins samkvæmt er erfitt að vara sig á
slíkum mönnum, tunguliprum, ótta-
lausum og blygðunarlausum, og því er
sem stendur erfitt að veita önnur ráð en
almenna varkárni til að verjast slíkum
sendingum. Þó gæti verið til leiðsagnar
að það er ekki rétt sem oft er haldið fram
að flestir efnahagsbrotamenn brjóti að-
eins einu sinni af sér (Weisburd, Chayet
og Waring, 1990) og því óvarlegt að
treysta mjög á bót þeirra og betrun.
Heimildir:
Croall, H. (1989). Who is Ihe white collarcriminal?
British Joumal of Criminology, 29 (2), 157-174.
Greenberg, J. (1990). Employee theftas a reaction
to underpayment inequity: The hidden cost ofpay
cuts. Journal of Applied Psychology, 75 (5), 561-
568.
Hollinger, R.C. og Clark, J.P. (1983). Theft by
Employees. Lexington, MA: Lexington Books.
Hollinger, R.C., Slora, K.B. & Terris, W. (1992).
Deviance in the fastfood restaurant: Correlates of
emptoyee theft, altruism and counterproductivity.
Deviant Behavior, 13, 155-184.
Jones, J. W„ Slora, K.B. & Boye, M. W. (1990). Theft
reduction through personnei selection: A control
group design in the supermarket /'ncíusf/y. Journal
of Business and Psychology, 5 (2), 275-279.
Kamp, J. & Brooks, P. (1991). Perceived
organizational climate and employee
counterproductivity. Journal of Business and
Psychology, 5 (4), 447-458.
Murphy, K.R. (1993). Honesty in the workplace.
Pacific Grove, CA: Brooks/Cole.
Ones, D.S., Viswesvaran, C. & Schmidt, F.L.
(1993). Comprehensive meta-anaiysis ofintegrity
test validities: Findings and implications for
personnei seiection and theories of job
performance. Journal of Applied Psychology
[Monograph], 78 (4), 679-703.
Tucker, J.(1989). Employeetheftassocialcontrol.
Deviant Behavior, 10, 319-334.
Weisburd, D„ Chayet, E.F. & Waring, E.J. (1990).
White collar crime and criminal careers: Some
preiiminary findings. Crime and Delinquency, 36
(3), 342-355.
Asta stundar framhaldsnám í
vinnusálfræði í Bandaríkjunum
Sigurður er dósent í sálfrœði við
Háskóla Islands
-------*-----♦-----♦-------
Siðleysi í við-
skiptum
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Viðskipti af öllu tagi á frjálsum
markaði eru sennilega mikil
vægasti þáttur í samfélagi nú-
tímans. H vað er átt við með s vona losara-
legu orðalagi að tala um „mikilvægasta
þátt“? Merkir það nokkurn skapaðan
hlut? Jú, ég held að benda megi á tvennt
sem skýrir þetta orðalag. Annars vegar
er frjáls markaður efnahagslegra sam-
skipta, öðru nafni viðskipta, mikil-
vægasta framlag samfélagsins til að
skapa velmegun einstaklinganna. Hins
vegar þá er orðaforði og líkingar úr við-
skiptum að þrengja sér inn á önnur svið
mannlífsins. Viðerum þvífarin aðhugsa
um okkur sjálf í ríkara mæli en áður með
þeim tækjum hugsunarinnar sem hafa
orðið til á frjálsum markaði.
Hvað ersiðleysi?
Siðleysi getur verið af tvennum toga.
Annars vegar getur siðleysi þýtt að ein-
hver athöfn sé ekki seld undir siðferði-
lega mælikvarða um rétt og rangt eða
gott og illt. Hún er þá siðlaus í þeim
skilningi að hugtökin gott og illt, rétt og
rangt, eiga einfaldlega ekki við, mat á
athöfninni er óháð þeim. Matið verður
að reisa á öðrum viðmiðunum en siðferði-
legum. Tökum dæmi. Ef við æltum að
taka ákvörðun um að leggja varanlegt
slitlag á vegarspotta, þá þyrftum við að
velja einn slíkan spotta umfram aðra. A
hverju byggðist slíkt val? Það ætti
umfram allt að byggjast á hagkvæmniút-
reikningum sem miðast við líklegan
fjölda bíla sem um veginn færi. Einnig
kunna að koma til önnur sjónarmið eins
og tenging við aðra hluta vegakerfisins.
En hagkvæmnin er eðlilegasta við-
miðunin. Hér er ekki á ferðinni neinn
siðferðilegur mælikvarði að öðru jöfnu
heldur er þelta tæknilegt úrlausnarefni
sem hægt er að mæla, reikna og komast
að niðurstöðu um.
Hins vegar getur siðleysi þýtt var-
mennska eða illmennska. Siðleysi í
þessari merkingu er einfaldlega af
ásetningi um að valda öðrum sársauka
eða skaða að þarflausu. Við erum ekki
að tala um dæmi sem allir kannast við
eins og þegar við völdum öðrum sárs-
auka af gáleysi eða í bræði enda fáum við
venjulega samvizkubi t vegna þeirra. Hér
er um að tefla dæmi þar sem það er
beinlínis markmiðið með því sem maður
gerir að meiða eða skaða annan og manni
er það ljóst frá upphafi til enda. Það er
mikil blessun mannlífsins að það erafar
fátílt að rekast á siðleysi í þessari
merkingu, og eru þá viðskipti ekki undan-
skilin.
Eru frjáls viðskipti
siðlaus?
Því mætti vel halda fram að frjáls
markaður sé siðlaus í þeim skilningi að
níðst sé á tilteknum hópum samfélagsins
vísvitandi. Ég held að þessi skoðun hafi
alltaf verið röng, þótt hún hafi verið ein
uppistaðan í þjóðfélagshreyfingu marx-
ista fyrr á öldinni. En það sem er rétt í
henni er að dreifing lífsgæðanna í frjálsu
markaðskerfi er ekki jöfn, en það er
enginn fyrirfram útilokaður frá því að
njóta þeirra gæða sem verða til í því. Ég
tel reyndar að við getum sagt að allir
þegnar samfélagsins njóti gæðanna í
þei m skilningi að almenn velferð ermeiri
en þekkist við aðrar leiðir sem samfélög
hafa valið í efnahagslífi sínu. Það er því
fráleitt að tala um að frjáls viðskipti séu
siðlaus að þessu leyti.
Spilling í viðskiptum
Það eru almælt tíðindi í alþjóðlegum
viðskiptaheimi að níundi áratugur
þessarar aldar hafi verið tími siðleysis,
sérstaklega í Bandaríkjunum. Siðleysið
kom helztfram íþví aðgræðgieðaágimd,
sem var ein af dauðasyndunum sjö, var
talin til höfuðdyggða í viðskiptum. Það
þarf því engum að koma á óvart að í lok
þess áratugar og upphafi þess tíunda voru
2