Vísbending - 29.01.1999, Blaðsíða 2

ISBENDING
Einkavæðing
2
r
mörgum löndum í Evrópu eftir seinni
heimstyrjöldina eignaðist ríkisvald-
ið fleiri framleiðslutæki og fyrirtæki.
Þróunin hafði í raun byrjað eftir heims-
kreppuna og var afleiðing þess að marg-
ar ríkisstjómir stofnuðu til ríkisrekstrar
til að byggja upp atvinnulífið. í sumum
tilfellum höfðu einkafyrirtæki leitað
skjóls og vemdar hjá ríkinu þegar illa
áraði og komust þau smám saman í eigu
ríkisins að hluta eða í heild. Auk þess
átti þjóðnýting á atvinnutækjum sér stað
í mörgum löndum. I tilfelli Islands má
segja að þátttaka ríkisvaldsins í mörgum
fyrirtækjum hafi komið til vegna þess að
landið var Iítið og fjármagnsmarkaður
vanburða. Þessa þróun má skýra með
eftirfarandi atriðum:
i. Hagfræðihugsun þessa tíma ýtti undir
þá skoðun að mikið væri um markaðs-
bresti í hagkerfum og náttúrulega
einkasölu. Það leiddi til
þess ríkiseign á fram-
leiðslutækjum þótti rétt-
lætt.
ii. Stjómvöldvilduhafayfir-
ráð yfir fyrirtækjum sem
væm arðsöm til þess að
geta greittniðuraðrarvör-
ur og þjónustu.
iii. Stjórnvöld vildu styrkja
atvinnugreinar og fyrir-
tæki sem áttu í erfiðleik-
um til að koma í veg fyrir
atvinnuleysi og lækkun
launa.
iv. Menn töldu að það væri
mikið öryggisatriði fyrir
þjóðríki að lykilatvinnu-
greinar og íýrirtæki væm í
ríkiseign, svo sem her-
gagnaiðnaður, samgöng-
ur og ýmis hrávömfram-
leiðsla.
Einkavæðingaráætlun
Arið 1979 reið breska ríkisstjórnin
með Margréti Thatcher í broddi
fylkingar á vaðið og hóf sína einkavæð-
ingaráætlun.1 í fýrstu vom nær öl 1 ríkis-
fyrirtæki í samkeppnisgreinum einka-
vædd, síðan ýmis veitufyrirtæki og í
framhaldi af því var farið að einkavæða
' Árið 1956 voru nokkur fyrirtæki einkavædd i
Austurriki. Þremur árum seinna var nokkur einka-
væðing i Vestur-Þýskalandi þar sem m.a. Volks-
wagen varsett. Árið 1974vari Chile hafin umfangs-
mikil einkavæðingaáætlun undir herforingjastjórn
Augusto Pinochet.
ýmsa þjónustustarfsemi. í byrjun ní-
unda áratugarins fór af stað einkavæð-
ingarbylgja í OECD-löndum. Þessi bylgja
hefúr haldið þunga sínum eftir því sem
ríkiseignir í löndum sem vom undir hæl
kommúnismans hafa verið færðar til
einkageirans. Þess má geta að einka-
væðing í sumum þeirra hefúr gengið
lengra en í vestrænum ríkjum. Auk þess
hafa mörg þróunarríki verið að einka-
væða ríkisfýrirtæki sín undanfarin ár.
Á mynd 1 sést að einkavæðing í heim-
inum hefur aukist mikið síðustu ár. Búast
má við því að þessi aukning hafi haldið
áfram á árinu 1998, þrátt fyrir óróa á
mörgum hlutafjármörkuðum. Sú mikla
einkavæðing sem átt hefúr sér stað síð-
ustu áratugi hefúr haft mikil áhrif á efna-
hagslíf heimsins og má líkja henni við
byltingu. Hún hefur haft áhrif á tug-
þúsundir fýrirtækja og milljónir starfs-
manna. Obein áhrif eru einnig mikil þar
sem einkavæðing hefúr ekki aðeins áhrif
á fyrirtækið sem er einkavætt heldur
einnig önnur fýrirtæki og aðra aðila sem
eiga viðskipti við einkavædda fýrirtæk-
ið. Hún helúr m.a. leitt til þess að mark-
aðsöflin hafa í ríkara mæli fengið að koma
nálægt ráðstöfún framleiðsluþátta, leitt
til meiri alþjóðavæðingar með því að
auka fjárfestingar yfir landamæri og eflt
h 1 utafj ármarkað i.
Markmið einkavæðingar
Stjómvöld margra landa fóru að kom-
ast á þá skoðun á áttunda áratugnum
að ríkisafskipti væm of mikil, að ríkis-
valdið ætti að einbeita sér að nokkrum
grunnþáttum og fyrirtækjarekstur væri
ekki einn af þeim þáttum. Þessa við-
horfsbreytingu má rekja til vinsælda
þeirrar skoðunar að mikil ríkisafskipti
leiði til minni hagkvæmni. Aðalmarkmið
með einkavæðingu á að vera að auka
hagkvæmni hagkerfisins með því að
draga úr umfangi hins opinbera, efla
einkaff amtak og auka samkeppni. Önnur
helstu markmið einkavæðingar eru:
i. Bæta fjárhag ríkisins og nota afrakst-
ur einkavæðingar til að lækka skuldir
og vaxtagreiðslur. Koma í veg fýrir
meðgjöf með óhagkvæmum fýrir-
tækjarekstri.
ii. Efla hlutabréfamarkað með því að
fjölga skráðum lýrirtækjum og þannig
auka veltu á frum- og eftirmarkaði. Efla
svokallaða hluthafamenningu (e.:
shareholder culture), þ.e. að gera sem
flesta að hluthöfúm í atvinnufýrirtækj-
um. Sumirteljaaðþettaaukivalddreif-
ingu. Nota einkavæðingu til að efla
spamað almennings.
iii. Áuka beina erlenda fjárfestingu í at-
vinnurekstri. Síðustu ár hefur mátt
rekja stóran hluta af beinni erlendri
fjárfestingu í OECD-löndumtiI einka-
væðingar. Auka erlenda verðbréfa-
fjárfestingu í hlutabréfúm (e.: foreign
portfolio equity investment).
Framkvæmd
einkavæðingar
Einkavæðingu má flokka
eftir eðli þeirrar starfsemi
sem verið er að einkavæða.
Á fýrsta stigi einkavæðingar
eru atvinnufýrirtæki í opin-
berri eigu seld. Þessi aðferð
er einföld; fýrirtækin sem ver-
ið er að selja era yfírleitt vel
skilgreindar einingar og oft
starfandi í samkeppnisum-
hverfi. Einkavæðing á öðra
stigi felst í því að selja íýrir-
tæki sem eru í veitustarfsemi
eða innviðastarfsemi (e.: in-
frastructure), fýrirtæki sem
menn hafa oftast litið á að
ættu að vera undir opinberri
forsjá. Um breitt svið er að
ræða: Vatnsveitur, orkuíýrirtæki, hafnir,
flugvellir, fjarskiptafýrirtæki og einstök
umferðarmannvirki. Þriðja stigs einka-
væðing felur í sér einkavæðingu ýmissa
þjónustuþátta. Þátta sem oft era eða
hafa verið unnir af opinberam aðilum án
þess að það sé nauðsynlegt að þeir
vinni þá, jafnvel þó að þjónustan sé
fjármögnuð af opinbera fé. Einkavæðing
á þessu stigi hefúr það að markmiði að
gera rekstur þjónustunnar sem líkastan
einkarekstri íþví skyni að aukaskilvirkni
og gæði þjónustunnar.
Stel’án Arnarson
viðskiptafræðingur
Mynd 1. Einkavœðingíheiminum 1990-1997(MUljardar
USD). Heimild: OECD - Financhú market trends #70.
2