Vísbending - 26.02.1999, Blaðsíða 2

ISBENDING
Verðhj öðnunarhætta
Tímaritið Economist vakti nýlega
athygli á því að hugsanlegt væri
að verðhjöðnunarskeið færi í
hönd. Helsti óttinn er sá að ef slíkt ástand
færi úr böndunum væri líklegt að áhrifin
yrðu mun alvarlegri en þau skaðlegu
áhrif sem verðbólgu getur valdið. Bent
er á Japan sem dæmi um land sem þegar
hefur orðið fyrir neikvæðum áhrifum
verðhjöðnunar og hugsanlegt er að
Evrópa verði næsta fómarlambið, sér-
staklega þar sem ákveðins skeytingar-
leysis virðist gæta meðal helstu ráða-
manna í efnahagsmálum.
Verðhj öðnunartímabil
Gera verður greinamiun á verðhjöðn-
un (e.: deflatiori) og verðbólgu-
hjöðnun (e.: disinflatiori). Það fyrra er
viðvarandi lækkun almenns verðlags
vöm og þjónustu en hið síðara er verð-
fall í einum geira efriahagslífsins sem
veldur minnkun verðbólgu. Þótt verð-
bólga hafi verið okkur nútímamönnum
mun hugleiknari en verðhjöðnun má ekki
gleyma því að verðhjöðnun væri í raun
mun eðlilegri íylgifiskur aukinnar tækni-
væðingar og samkeppni en verðbólga.
Eðli málsins samkvæmt ætti aukin fram-
leiðni að leiðatil lægraverðs ogaukinnar
samkeppni. Við upphaf fyrri heimsstyrj-
aldarinnar er t.d. talið að verðlag hafi
verið á svipuðum nótum í Bretlandi og
um miðbik sautjándu aldar þegar iðn-
byltingin hafði varað um nokkurt skeið.
Á tímabilinu 1812 - 1896 er t.d. talið að
verðlag hafi fallið um meira en 50% í
Bretlandi. Verðbólga lét lítið á sér kræla
fyrr en eftir fyrri heimsstyrjöldina en
síðan hefúr hún verið viðvarandi íylgi-
nautur efnahagslífsins, þótt verðhjöðn-
unarskeiðahafi orðið vart, t.a.m. í krepp-
unni miklu á fjórða áratug aldarinnar.
Laun og samkeppnisstig
Ekki er ósennilegt að þróun launa og
samkeppnisstig hafi verið ráðandi
breytur sem ollu því að breyting varð á
þann veg að verðbólga varð ríkjandi í
stað verðhjöðnunar. Fram á þessa öld
var algengt að ef verð á frumvöru, t.d.
komi, hækkaði, t.d. vegna uppskeru-
brests, olli það lækkun launa sem síðan
leiddi til minni eftirspumar eftir iðnvarn-
ingi sem varð aftur til þess að verð lækk-
aði. Þegar leið á öldina varð þess einnig
vart að tiltölulega fámennur hópur réði
verði á iðnvarningi. Talið er að 100
stærstu fyrirtækin í Bandaríkjunum hafi
framleitt um helming alls iðnvarnings
og réði þar með verðstefnu. Samtök
launþega og samningar þeirra við vinnu-
veitendur leiddu síðan einnig til þess
að laun lækkuðu sjaldnast. Afleiðingin
varð því oft sú að eftir miklar launa-
hækkanir varð kaupmætti einungis hald-
ið ef framleiðniaukning náðist, oftast
með fækkun starfsmanna ellegar hitt að
kaupmátturinn var skertur með hækkun
á verði vöru og þjónustu.
N eytendamarkaðir
• •
Onnur mikil sverð breyting varð á fyrri
hluta aldarinnar. Til urðu risastórir
markaðir fyrir ýmiss konar vaming. Við
upphaf aldarinnar nægðu laun almenn-
ings rétt til hnífs og skeiðar en eftir því
sem á öldina hefur liðið hafa tekj ur vaxið
og verð á helstu nauðsynjum lækkað
sem hlutfall af heildarútgjöldum fjöl-
skyldunnar. Sumir telja að Henry Ford
eigi verulegan þátt í þessu því að hann
tók upp á þvi að bjóða verkamönnum í
verksmiðju sinni fimmföld laun á við
það sem tíðkaðist. Með þessu breytti
hann ekki aðeins aðstæðum verka-
mannanna heldur bjó hann til stóran
markað fyrir vöruna sem hann fram-
leiddi.
Neikvæð áhrif verðbólgu
aö má halda því fram að hófleg verð-
bólga sé það ástand sem sækjast
beri eftir í efnahagsmálum þjóðar. En
um leið og verðbólgan fer úr böndunum
er voðinn vís. Fáir þekkja eins vel til
neikvæðra áhrifa mikillar verðbólgu og
íslendingar. Stöðug rýrnun verðgildis
brenglar allt verðskyn, leiðir til óhag-
kvæmni í íjárfestingum og sóunará fjár-
munum. Launa- og verðlagsskrúfa, þeg-
ar víxlhækkanir launa og verðs nauð-
synjavara skrúfast upp úr öllu valdi er
síðan sú martröð sem hvað erfiðast er
að brjótast út úr. Á meðan framleiðni-
aukning vinnur upp slakann er hættan
ekki mikil en um leið og framleiðniaukn-
ing hættir getur afleiðingin einungis orð-
ið á einn veg, rýmun kaupmáttar. Það
tók okkur íslendinga afskaplega ntörg
ár að komast út úr því ástandi sem hófst
um miðjan áttunda áratuginn og læra að
taka því vandamáli sem verðbólgan
getur verið en vonandi höfum við lært
okkarlexíu.
Neikvæðáhrif
verðhjöðnunar
Nú kynnu ýmsir að halda að verð-
hjöðnun væri það draumaástand
sem allir sæktust eftir en það á við á
þessu sviði sem flestum öðrum að hóf
er best á hverjum hlut. Ef verðhjöðnun
er of mikil getur myndast vítahringur
sem er engu betri að leysa en launa- og
verðlagsskrúfa verðbólgunnar. Hættan
er sú að ef verðhjöðnun er mikil fari fólk
að bíða eftir enn hagstæðari kjörum og
heldur því að sér höndum. Þar með er
farin smurningin í eftiahagslífinu, pen-
ingar hætta að skipta um hendur. Fram-
leiðendur fara þá að pína sig niður og
auka þá enn á þær væntingar að verð
eigi eftir að lækka mikið og síðan fara
fýrirtækin að lenda í vandræðum, tekj-
umar minnka og þá verður að fara að
spara og yfirleitt er þá byrjað á að segja
upp fólki. Oft íylgja ennig vanskil við
banka vegna erfiðrar lausafjárstöðu og
þá er ekki langt í kreppuástand áþekkt
því sem núríkir í Asíu. Neikvætt hugarfar
getur verið bæði orsök og afleiðing
ástandsins og gert illt verra.
Verðhjöðnun í Japan
Japan virðist vera á mörkunt þess að
falla í hringiðu verðhjöðnunar sem
gæti reynst erfitt að komast úr. Umfram-
ffamleiðslugeta fer vaxandi og er talin
vera um 7% af landsframleiðslu. Verð
fer lækkandi og gengisstefnan styður
það. Fyrirtæki hafa sagt upp fólki, t.d.
var NEC að segja upp 15.000 manns í
vikunni. Stjómvöld virðast ekki geta fund-
ið réttu leiðina, enda er það skiljanleg
afstaða hjá fólki að vilja safna fé ef illa
myndi ára í stað þess að eyða því og
koma þar með efnahagslífinu á réttan kjöl.
Stjórnvöld hafa reyndar dreift fjármun-
um til fólks til að reyna að örva viðskipti
en það dugir skammt. Bankar í Japan em
illa stæðir og ástandið gæti versnað enn
meir ef lyrirtækin fara að loka.
Fj órir áhættuþættir
TT'conomist tilgreinir Ijóra þætti sem
J-J geta gefið til kynna hættulega mikla
verðhjöðnun eða geta gert slæmt ástand
verra. Mikla umfram-framleiðslugetu
en svo virðist sem hún fari vaxandi..
Samdrátt landsframleiðslu en hag-
vöxtur í G7-ríkjunum virðist faraminnk-
andi og markmið um stöðugt verðlag
hamlar hagvexti. Lágt hrávöru verð sem
veldur upprunalöndunum enn meiri
vanda þótt neytendur í þróaðri löndum
njóti meiri kaupmáttar út á það. Stærsti
áhættuþátturinn er þó talinn vera skort-
uráaðlögunarhæfnistjórnvalda,launa-
fólks, fyrirtækj a og fj árfesta en allir þessir
aðilar hafa náð ákveðinni getu til að
kljást við verðbólgu en þekkja mun
minna til verðhjöðnunar og þeirra nei-
kvæðu áhrifa sem hún getur valdið.
Heimildir: Couldithappen again?, Economist, 20.
feb. 1999.
Verðbólgan - þrálátt vandamál nútíma efnahagslifs,
Nicolas Kaldor, Fjármálatíðindi, janúar- apríl 1982.
2