Vísbending - 02.04.1999, Blaðsíða 2

ISBENDING
1 ÖT ngu] Höl Id ísl lensl kxasn nál bæj a
Ásgeir Jónsson hagfræðingur

Sjöundi áratugurinn var sannkölluð
gullöld fyrir íslenska smábæi. Frá
1972 til 1982bættuþéttbýliskjamar
úti á landi við sig 14.500 íbúum og höfðu
þá um 36% þjóðarinnar innan sinna
marka. Á sama tíma fjölgaði aðeins um
12.500 manns á höfuðborgarsvæðinu.
Hafi áttundi áratugurinn verið gullöld á
þessum svæðum, er ljóst að síðan hefur
hnignun tekið við. Fólki í
landsbyggðarþéttbýli Ijölgaði aðeins
um 1.700 sálir frá 1987 til 1997 en Stór-
Reykjavíkursvæðið bætti við sig 26.400
manneskjum á sama tíma. Þessi hraði
vöxtur minnir á íyrri hluta aldarinnar en
um síðustu aldamót bjuggu 10%
þjóðarinnar á höfuðborgarsvæðinu en
60 ámm seinna var hlutfallið orðið 50%.
Þar staðnæmdist vöxtur Reykjavíkur í
20-30 ár, fram að byrjun áttunda
áratugarins, að borgin vaknaði á ný.
Alla þessa öld hefur fólki verið að
fækka í strjálbýli á Islandi og sú /■—
þróun á sér hliðstæðu um allan heim
og ætti ekki að koma neinum á
óvart. Það er hins vegar verðug
spurning hvaða öfl það em sem
snúa gæfuhjólinu svo á milli Stór-
Reykjavíkursvæðisins og þétt-
býlis annars staðar á landinu. Er
það lögmál að þjóðin búi öll á einum
stað eða mun gullöld smábæja
renna upp ný?
Sá guli er gull
Gullöld smábæja hófst stuttu
eftir 1970 með tilkomu
skuttogara og útfærslu landhelg-
innar sem gerðu botnfiskveiðar og
-vinnslu að óhemju arðbærri
atvinnugrein. 1 mikilli fjárfestingaröldu
sem fylgdi í kjölfarið eignaðist hvert
pláss á landinu sitt frystihús og togara
og gat boðið þeim vellaunuð störf sem
vildu setjast þar að. Á meðan sá gul'
malaði gull fyrir landsbyggðina hækkað
raungengi vegna góðærisins
sjávarútvegi og drap iðnað landsins sem
var rekinn í Reykjavík og á Akureyri.
Sá hagvöxtur sem af þessu leiddi
þyngdi pyngju ríkisins og hinum nýju
tekjum var varið til þess að auka
framleiðslu í landbúnaði með
útflutningsbótum og niðurgreiðslum.
Nýjar fjárfestingar í sláturhúsum og
mjólkurbúum og öðru slíku sköpuðu
góð störf í bæjum sem sáu um þjónustu
fyrir landbúnaðinn. Það voru því
tækniframfarir í botnfiskveiðum og
brottrekstur útlendinga af fiskimiðunum
sem sneru gæfunni landsbyggðinni í
vil, en það hangir fleira á spýtunni.
Oðaverðbólga
Hagstjóm stjómvalda á áttunda
áratugnum varð líka beinlínis til
þess að skapa gullgrafarastemmingu
með niðurgreiddum lánum til heimila og
fyrirtækja. Þegar útflutningstekjur
streymdu inn í landið eftir 1970 var ekkert
aðhald af hálfu stjómvalda í peninga-
málum. Vöxtum var haldið fostum á
meðan verðbólga lék lausum hala og
raunvextir urðu veruleganeikvæðir. Þeir
sem tóku lán þurftu því aðeins að borga
brot af raunvirði þeirra til baka. Þess
vegnavarðmjögódýrtfyrirfólkað flytja
og byggja nýtt húsnæði, jafnffamt því
sem fyrirtæki áttu hægt með að fjárfesta.
Þessi ódýru lán auðvelduðu mjög
uppbyggingu smábæja, en væntingar
skipta líka miklu máli.
Á hverju ári frá 1972 til 1982 jókst
þorskafli landsmanna, togurum ljölgaði
og útgerð virtist gulltryggur og góður
Mytul 1. Hlutfall þjóðarittnar sem býr í
byggðarkjörnumj utan
Reykjavíkursvœðisins fra 1960 til 1997
atvinnuvegur þar sem sjávarútvegs-
fyrirtæki yrðu aldrei gjaldþrota. Vegna
þessa sá fólk lítið athugavert við að
byggja hús í litlum bæjum sem vom
háðir afkomu eins fyrirtækis.
Hnignun
Arið 1983 varð ljóst að þorskstofninn
hafði verið ofveiddur og vöxtur
sjávarútvegs var takmörkunum háður.
Kvótakerfið varð til á þessum tíma og
þá varð mönnum ljóst að ekki væri nægur
fiskur í sjónum til þess að halda gangandi
hverjum einasta togara og frystihúsi
sem fjárfest hafði verið í. Þetta
veiðistjómunarkerfi hefúr þó oft verið
gert að blóraböggli fyrir hnignun
landsbyggðarinnar þótt aflaheimildir
hafi í mjög litlum mæli flust til
Reykjavíkur.
Á sama tíma sá vísitölutenging lána
til þess að lántakendur þurftu að borga
lánin sín aftur á raunvirði. Allt þetta
varð til þess að húsbyggingar og
Ijárfestingar urðu meira alvömmál en
áður. Nú er svo komið að fólk vill yfirleitt
kaupa hús þar sem fasteignaverð er
stöðugt eða mun hækka í framtíðinni og
það á aðeins við á fáum stöðum utan
Reykjavíkur. Þá kom einnig upp á
yfirborðið að sjávarútvegsfyrirtæki gátu
farið á hausinn og skilið fólk eftir með
sárt ennið. Þannig gat verið töluverð
áhætta að byggja á landsbyggðinni og
hætta öllu sínu fyrir eitt fyrirtæki.
Um framtíð byggðar
r
Arin 1972-1982 ríkti nokkurs konar
gullæði hérlendis og mikill vöxtur
hljóp í marga smáa staði viðs vegar um
landið. Forsendur þessarar miklu
uppbyggingar vom að einhverju leyti
offjárfestingar i sjávarútvegi og
óðaverðbólga sem ollu því að kraftar
landsbyggðarinnar dreifðust heldur
víða. Það vom hreinlega of margir
sem veðjuðu á sömu
atvinnugrein. Öll fyrirtæki vilja
hafa sem bestan aðgang að
neytendum og hráefni. Þess
vegna byggðust útgerðarbæir þar
sem stutt var á fiskimiðin og
þjónustubæir í hjarta
landbúnaðarhéraða. En þótt
sjávarútvegur verði áfram sterk
atvinnugrein mun störfum vart
fjölga í þeirri grein frá því sem nú
er, jafnvel þótt þorskveiðar aukist
aftur. í framtíðinni mun hagvöxtur
byggjast á almennum iðnaði og
þjónustu og fyrirtæki vilja setja
sig þar niður sem góður aðgangur
er að mörkuðum og þjónustu. Það
er í þéttbýli. Vegna þessa munu smærri
staðir eiga erfitt uppdráttar nema að þeir
hafi stuðning af stærri stöðum í nálægð.
Það er þó ekkert sjálfgefið við það
að þjóðin öll safnist fyrir á
Reykjavíkursvæðinu en mótvægi úti á
landi getur aðeins skapast í kringum
sterka byggðarkjarna. Raunveruleg
byggðastefna verður að taka mið af því.
Það verður vart séð að önnur gullöld sé
í sjónmáli fyrir íslenska smábæi þótt
margir staðir geti með útsjónarsemi náð
að lifa góðu lífi inn á næstu öld.
Hcimild: Hagstofa íslands
I)Byggðarkjarni er skilgreindur sem
þétlbýlistaður með 50 íbúa árið 1960 eða
150 íbúa árið 1997.
2