Vísbending - 23.07.1999, Blaðsíða 2

ISBENDING
Hlutverk og skipulag nútímaseðlabanka
Már Guðmundsson1
aðalhagfræðingur
t 4 Seðlabanka Islands
Aallra síðustu áratugum hafa átt
sér stað nánast byltingar-
kenndar breytingar á hagfræði-
kenningum um markmið, verklag og
skipulag seðlabanka. Vaxandi hluti
seðlabankamanna deilir þessum
kenningum og þær hafa einnig haft
umtalsverð áhrif á starfsemi og skipulag
seðlabanka víða um heim. Vísindalegur
grundvöllur starfsemi seðlabanka er því
mun traustari en áður. Þetta á einkum
við peningastjómun en sams konar
bylting er nú hafin varðandi það hlutverk
seðlabanka að varðveita stöðugleika
fjármálakerfisins. í þessari grein verður
sjónum einkum beint að mótun og
framkvæmd peningastefnu. Þetta er við
venjulegar aðstæður flóknasta hlutverk
seðlabanka og krefst þess að reglulega
séu teknar vel grundaðar ákvarðanir.
Af þessum sökum tekur skipulag
seðlabanka yfirleitt mest mið af þessu
hlutverki.2 í stuttri grein sem þessari er
hins vegar ekki hægt að gera þessu
margþætta viðfangsefni nema
yfírborðsleg skil. Því er tæpt á helstu
atriðum en um leið er vísað á frekari efni
í útgefnum bókum og tímaritum eða á
veraldarvefnum.
Stj óm peningamála
Stjóm peningamála felur í sér aðgerðir
seðlabanka til að hafa áhrif á
peningamagn í umferð og/eða vexti á
peningamarkaði með tiltekin þjóð-
hagsleg markmið að leiðarljósi, svo sem
stöðugt verðlag, stöðugt gengi,
viðunandi atvinnustig eða hagvöxt.
Þetta getur seðlabanki vegna einokunar
sinnar á útgáfú lögeyris, sakir þess að
viðskiptabankar eru þvingaðir til að eiga
við hann innláns- og útlánsviðskipti og
vegna þess að hann hefur yfír að ráða
eigin sjóðum sem hann getur notað til
að hafa áhrif á jafnvægi framboðs og
eftirspumar á peninga- eða gjaldeyris-
mörkuðum.3 Flestir seðlabankar í iðn-
ríkjum nota þetta afl til að stýra vöxtum
á peningamarkaði, þ.e. skammtíma-
nafnvöxtum. I flestum tilfellum gerist
það með því að seðlabankar taka
ákvarðanir um eigin vexti í viðskiptum
sínum við banka og aðrar lánastofnanir.
Þegar fjármagnshreyfingar eru frjálsar
á milli landa, eins og raunin er hér á
landi, verður náið samband á milli
innlendra vaxta og gengis. Við þessar
aðstæður má líta svo að seðlabanki hafí
aðeins eitt tæki til að reyna að ná þeim
þjóðhagslegu markmiðum sem honum
hafa verið sett (eða hann hefur sett sér).4
Almennt gildir sú regla að með einu tæki
er aðeins hægt að ná einu markmiði. Þar
sem fjármagnsmarkaðir eru þróaðir og
opnir felst því stjóm peningamála fyrst
og fremst í því að taka ákvarðanir um
stýrivexti seðlabanka með eitt megin-
markmið í huga. I æ fleiri tilfellum erþað
markmið stöðugt verðlag.5
Nútímakenningar
Hér verða dregin saman nokkur
meginatriði nútímapeninga-
stjórnunarkenninga, eins og höfundur
þessarar greinar sér þau. Þeir sem vilja
kynna sér þessi mál þetur hafa völ á ótal
bókum og greinum en ég mæli
sérstaklega með lítilli bók eftir Alan S.
stöðugt verðlag. Það þarf þó ekki að
vera í ósamræmi við að seðlabankar
leitist við að vinna gegn skammtíma-
sveiflum í framleiðslu og atvinnustigi.
• Ákvarðanir í peningamálum hafa áhrif
með töluverðum tímatöfum (oft er talað
um að hámarksáhrif komi fram á 6-12
mánuðum og heildaráhrif ekki fyrr en
eftir allt að 2 ár). Þær eru einnig ávallt
teknar við skilyrði óvissu. Þar er um að
ræða óvissu varðandi efnahagsástand,
horfumar og virkni aðgerða. Þess vegna
þurfa seðlabankar að vaka yfír öllum
efnahagslegum vísbendingum og
byggja á haglíkönum og spám við
ákvarðanatöku sína. Ovissan gerir það
að verkum að stjóm peningamála verður
alltaf einhver blanda af vísindum og
list.
• Það eykur árangur við stjóm
peningamála ef seðlaþankar hafa fullt
Mynd 1. Hugtakarammi peningastefnu
Mat á árangri
Stjórntœki:
Seðlabankavextir
eða framboð lausa-
fjár. Inngrip á
gja Id eyris m arkað i.
Aðgerðamarkmið:
Yfirleitt
skammtíma-
vextir eða vöxtur
grunnfjár.
Millimarkmið:
T.d. stöðugt gengi
eða tiltekinn
vöxtur
peningamagns.
Endanlegt
markmið:
Yfirleitt stöðugt
verðlag.
Mat á stöðu
Vísbendingar: Teningamagn, útlánaþróun, eignaverð, langtímavextir, vaxtaróf /iráefna- og
framleiðsluverð, nýting framleiðslugetu, atvinnuleysi, framleiðsluþróun o.fl.
Blinder sem er prófessor í hagfræði við
háskólann í Princeton í Bandaríkjunum
og var þar til nýlega varaformaður
bankastjórnar bandaríska seðlabank-
ans, svo og ritgerð eftir Stanley Fischer,
fyrrverandi prófessor við MIT og
núverandi aðstoðarforstjóra Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins (sjá lista yfír tilvís-
anir):
• Seðlabankar hafa þegar öllu er á
botninn hvolft aðeins eitt tæki og geta
því aðeins náð einu þjóðhagslegu
markmiði þegar til lengri tíma er litið.
• Breytingar á stýrivöxtum seðlabanka
(eða gmnnfé) hafa fyrst og fremst áhrif
á verðlagtil langs tíma litið en til skemmri
tíma litið hafa þær einnig áhrif á
framleiðslu og atvinnustig.
• Verðbólga hefur kostnað í för með sér
og dregur úr hagvexti ef hún fer yfír
ákveðið mark.
• I ljósi ofangreinds er eðlilegast að
seðlabankar hafi aðeins eitt megin-
markmið með peningastjórn sinni, þ.e.
sjálfstæði til þess að beita stjórntækjum
sínum til að ná markmiði um verðstöðug-
leika. Það eiga hins vegar að vera
stjórnvöld sem skilgreina markmið
seðlabanka en ekki þeir sjálfir.
' Hin hliðin á sjálfstæði seðlabanka er að
þeir standi reikningsskil gerða sinna í
tvíþættri merkingu, þ.e. að þeir séu
gerðir ábyrgir fyrir að ná þeim
markmiðum sem þeim hafa verið sett og
að þeir útskýri stefnuna í peningamálum
fyrir stjómvöldum og almenningi.
• Til að auðvelda reikningskil peninga-
stefnunnar og til að stuðla að auknum
trúverðugleika hennar þarf hún að vera
eins gagnsæ og mögulegt er.6 Þannig
þarf seðlabanki að útskýra opinberlega
hvemig hann sér fyrir sér áhrif hennar
á efnahagslífíð og lýsa því opinberlega
yfír ef hann vinnur með einhvers konar
millimarkmið að hinu endanlega
markmiði. Dæmi um slíktert.d. yfírlýsing
hér á landi um að gengið skuli haldast
innan vikmarka sem er ±6% frá
2