Vísbending - 20.08.1999, Page 1
V
Viku
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
20. ágúst 1999
33.tölublað
17.árgangur
r
A bak við grímuna
Allt frá því að japanski verðbréfa-
markaðurinn varð fyrir
alvarlegum skelli í október 1987
hefur japanska efnahagskerflð átt erfítt
uppdráttar. Japanska bankakerfið hefur
orðið fyrir miklum áföllum þar sem
nokkrar af stærstu ljármálastofnunum
Japans hafa orðið gjaldþrota á þeim tíma
sem er liðinn síðan þá. Það erþó ekki öll
sagan vegna þess að það virðist vera
að þær hafí allan þennan áratug brugðið
hulu yfír raunverulega afkomu sína.
Japanar eru öðruvísi
Stundum er reynt að halda því fram að
Japanar séu á margan hátt öðruvísi
en Vesturlandabúar, með misgóðum
rökstuðningi. Frægt er þegar japönsk
stjómvöld héldu því fram sem hluta af
verndarstefnu sinni að japönsk
meltingarfæri væm svo ólík vestrænum
meltingarfærum að Japanar gætu
einfaldlega ekki þolað erlent kjöt og
hrísgrjón. Alíka góður var rök-
stuðningurinn sem átti að koma í veg
fyrir innflutning á amerískum skíðum,
kristallauppbygging í snjónum sem
fellur á Japan átti að vera allt önnur en
í snjónum sem fellur á Vesturlönd.
JJugmyndafræði Japana er þó á
margan hátt ólík vestrænni hugmynda-
fræði sem hefúr um árabil verið tilefni
bóka um viðskipti og efnahagsmál þar
sem japanska undrinu er hampað
ákaflega. Þetta hefur reyndar snúist við
núna á síðustu ámm þegar Bandaríkin
em allt í einu efnahagsundrið en ekki
Japan. Sömu menningarþættirnir og
þóttu vera grundvöllur efnahags-
uppgangs Japans frá stríðslokum em
nú höfuðvandinn sem japönsk
stjórnvöld þurfa að glíma við til að
endurreisa viðskiptaveldið. Vinnu-
menning, þar sem starfsmenn em ráðnir
ævilangt, og verndarstefna af hálfu
stjómvalda höfðu mikilvægt hlutverk í
uppbyggingunni en eru nú þrándur í
götu framfara. Margt annað stendur
einnig í vegi fyrir upprisunni og þar á
meðal er ákveðið hugarfar sem virðist
hafa náð að festa rætur í japanska
bankakerfínu.
Aðhaldaandlitinu
Það er margt sem á sér langa
hefð og er hluti af japönskum kúltúr
sem hefur ekki verið til farsældar á
þessum síðasta áratug aldarinnar. Eitt
af því sem er einkennandi fyrir
austurlenska menningu er mikilvægi
þess að halda andlitinu („save face“).
Verst af öllu illu þykir ef skuggi fellur á
persónu eða hún verður fyrir opinberri
niðurlægingu. Þess vegna er stundum
sagt að Japanar iðrist ekki aðgerða sinna
nema ef þær verða opinberar, þ.e. ef
öðrum verða mistök þeirra ljós.
Hugsanlegt er að þessi hræðsla við
opinbera niðurlægingu og siðferðis-
skortur hafi mikilvægu hlutverki að
gegna í þeim fjármálahneykslum sem
hefúr rignt yfir japanska bankakerfið.
Spilaborgin
Síðustu ár hafa margar af stærstu
fjármálastofnunum Japans orðið
gjaldþrota. Yamaichi, fjórði stærsti
verðbréfamiðlari landsins, fóráhausinn,
ásamt Hakkaido Takushoku Bank Ltd.
og Sanyo Securities, árið 1997. Þátapaði
einn stærsti banki Japans, Sumitomo
Corp., rúmlega 2,6 milljörðum Banda-
ríkj adollara um miðj an áratuginn en hann
stendur um þessar mundir í málaferlum
við bandaríska íj árfesti ngarfyrirtæki ð
J.P. Morgan & Co.
Árið 1998 var engu betra en árið á
undan. Ríkisstjómin bjargaði tveimur
risabönkum, Long Term Credit Bank og
Nippon Credit Bank, en þeir höfðu
safnað óhóflegum skuldum sem þeir
gátu engan veginn staðið undir. Árið
1999 hefúr heldur ekki verið miklu betra
þar sem bæði líftryggingafyrirtæki, eins
og Tokyo Sowa, og Toho Mutual hafa
fallið fyrir borð.
Ekki áefnahagsreikningi
Það er ótrúlegt að hugsa til þess að öll
þessi gjaldþrot hafa víðast hvar
vakið tiltölulega litla athygli og varla
nokkra hér á landi. Það er þó rétt að veita
þeim athygli, sérstaklega þar sem þær
skýringarnar eru t.d. gefnar á
gjaldþrotinu í Yamaichi að orsökina
mætti finna í atvikum sem eru utan
efnahagsreiknings („off balance
sheet“). Þetta er nokkuð merkileg
útskýring, þ.e. að eitthvað sem ekki er
tilgreint í efnahagsreikningi sé orsök
rúmlega 2 millj arða dollara taps sem gerir
fyrirtæki gjaldþrota. Það verður að
teljast skrýtið að það skuli vera eitthvað
sem ekki er skráð í bókhaldið sem veltir
fyrirtæki um koll. Það væri ágæt
spurning að spyrja til hvers þessi
fyrirtæki eru yfirleitt að halda eitthvert
bókhald ef eitthvað sem er ekki þar að
finna skiptir sköpum fyrir rekstur
fyrirtækisins.
„Plottið“
Mikið afþessum fjármálahneykslum
japanskra fjármálastofnana má
rekja til þess sem mætti kalla
huluviðskipti („window dressing“).
Einfold skýring væri að segja að þessi
viðskipti gangi út á að hjálpa fýrirtæki
að komast hjá þvi að viðurkenna tap,
annaðhvort með því að fresta tapi um
einhvem óákveðinn tíma eða draga ff am
hagnað af öðrum eignum til þess að fela
tapið. Allan þennan áratug hafa slík
viðskipti verið smám saman að aukast,
þar sem japönsk fyrirtæki nota vestræn
fjármálafyrirtæki (aðallegabandarísk) til
þess að vera milliliðir í þessum
viðskiptum. Afleiðusamningar sem
engin leið er að rekja hvað stendur á bak
við era vopnið sem notað hefur verið í
þessum leik.
í raun vita fæstir hvernig þessum
samningum er háttað. Þó er ágæt
einfölduð lýsing á einni tegund þessara
viðskipta að finna í bókinni FIASCO
eftir Frank Partnoy, sem var
verðbréfamiðlari fyrir bandarísku
fjármálafýrirtækin First Boston og
Morgan Stanley á þessum árum.
Imyndaðu þér að þú hafir pott af gulli að
virði 100 Bandaríkjadollara. Helmingur
af pottinum er alvörugull að virði 90
dollara og helmingur glópagull að virði
10 dollara. Á morgun era þessir tveir
(Framhald á síðu 2)
1
Mikil hneyksli hafa orðið
í japönsku bankakerfi á
síðustu áram sem má rekj a
m.a. til hulduviðskipta.
2
Margir listar eru til um
hvaða atriði era líklegust
til að gera fýrirtæki
árangursrík.
3
Bæði samningaferli og
samningagerð era fýrir-
tækjum afar mikilvæg,
engu að síður er tiltölulega
41ítil áhersla lögð á að búa tiP
einhvem vinnuramma sem
væri hægt að vinna eftir og
læra af.
1