Vísbending - 10.09.1999, Blaðsíða 3

V
ISBENDING
Viðskiptahallinn og gengi krónunnar
m
Síðustu misseri hefur verið
töluverður halli á vöruskiptum við
útlönd. Viðskiptahallinn hefur
komist í brennidepil landsmálaumræðu
og skýtur hvað eftir annað upp kollinum
í umræðum stjórnmálamanna og
hagfræðinga. Sumir segja að Islendingar
séu með tímasprengju í höndum sér,
aðrir telja þetta vera eðlilega
efnahagsþróun. Báðar skoðanir eru að
nokkru leyti gildar. Viðskiptahalli táknar
yfirleitt aukna fjárfestingu og hagvöxt
og getur stundum verið blátt áfram
nauðsynlegur. Hins vegar er neikvæður
vöruskiptajöfnuður einnig teikn um
umframeftirspurn og yfirvofandi
þenslu. Þrálátur viðskiptahalli getur
ennfremur brugðið fæti fyrir
efnahagslegan stöðugleika ef inn-
streymi á erlendu fjármagni nægir ekki
til þess að standa straum af erlendum
vörukaupum. Þannig geta markmið
stjórnvalda um vaxtastig eða fast gengi
fallið dauð niður. Það er sú hætta sem
íslendingar standa nú frammi fyrir.
Að standa í stórræðum
að er algengt að ríki sem standa í
miklum fjárfestingum og upp-
byggingu séu með umtalsverðan
viðskiptahalla, einkum ef erlent lánsfé
notað til framkvæmdanna. Það þýðir að
nýjar fjárfestingarvörur eru fluttar inn í
landið, auk þess sem nýtt fjármagn örvar
hagkerfið og eykur kaup á erlendum
neysluvörum. Vöruskiptin við útlönd
verða því neikvæð, allt þar til innlend
framleiðsla hefur tekið við sér,
fjárfestingarþörf minnkar og erlendu
lánin eru greidd upp með viðskipta-
afgangi við útlönd. Slík tímabil með
miklum viðskiptahalla eru algeng hjá
ríkjum sem eru að koma á legg nýjum
atvinnuvegum og geta staðið yfir í
nokkur ár eða áratugi. Fjárfestingar
Norðmanna í olíuiðnaði í Norðursjó á
áttunda áratugnum eru nærtækt dæmi,
en þeirri uppbyggingu fylgdi
umtalsverður viðskiptahalli. Reyndar
höfðust íslendingar svipað að á þessum
tíma með uppbyggingu botnfiskveiða.
Viðskiptahalli íslendinga
Eftir 1970 sköpuðust gífurleg fjár-
festingartækifæri fyrir íslensku
þjóðina. Landhelgin var færð út í 200
mílur og útlendingum var bægt frá
fiskimiðunum. Á sama tíma og ný
fiskveiðitækni, skuttogaramir, kom fram
á sjónarsviðið jókst framleiðni
botnfiskveiða til muna. Þessar nýju
fjárfestingar voru að mestu fjár-
magnaðar með erlendum lánum og
vegna þeirra var viðskiptajöfnuður
yfirleitt neikvæður síðustu þrjá áratugi.
Hins vegar, eins og sést af mynd 1,
hefur viðskiptahallinn farið minnkandi
eftir því sem nær hefur dregið í tíma.
Þessi leitni upp á við sést greinilega ef
sex ára hlaupandi meðaltal er dregið upp
á nefndri mynd og helst í hendur við
hægan og bítandi samdrátt fjárfestinga
á sama tímaskeiði. Á ámnum 1973-75
varunt 33% af landsframleiðslu varið til
fjárfestinga en 20 árum síðar var sama
hlutfall nálægt því helmingi minna eða
15-18%. Auðvitað ber að hafa í huga að
fjárfestingum á áttunda áratugnum var
mörgum hverjum
ýtt áfram með
neikvæðum raun-
vöxtum og ríkis-
afskiptum á lána-
markaði. Nýttum
fjárfestingar-
kostum hefur aug-
sýnilega fækkað á
síðustu áratugum
og viðskiptahalli
þar með minnkað.
Fjárfestingar hafa
aftur á móti verið
að aukast aftur
síðustu 3-4 og
þess vegna hefur
viðskiptajöfnuður
orðið neikvæður.
En þessi langtímasýn lítur þó framhjá
þeim áhrifaþáttum sem hafa verið að
verki undanfarin misseri.
Eldur og sina
Iársbyrjun 1995 varð mikilvæg kerfis-
breyting þegar fjármagnsflutningar
til útlanda og þaðan urðu að fullu frjálsir.
Með hið sama var aðgangur smærri
lántakenda að fjármagni rýmkaður en
með fyrri fjármagnsuppbyggingu voru
heimili og lítil fyrirtæki að miklu leyti
sniðgengin. Islenska hagkerfið hefur
einnig verið í lægð nokkuð óslitið frá
1989 og þjóðin haldið að sér höndum
varðandi kaup og fjárfestingar. Þá hefur
ungu fólki sem vill gjarnan veðsetja
framtíðarævitekjur sínar fyrir fjármagn
til þess að koma sér fyrir í lífinu fjölgað
umtalsvert frá þessum tíma. Þarna er því
lagður eldur að sinu. Opnað er fyrir
fjármagnsstrauma frá útlöndum á sama
tíma og mikil kaupþörf hefur safnast
fyrir á íslenskum heimilum. Afleið-
ingarnar eru miklar erlendar lántökur. Á
síðasta ári jukust hrein erlend lán einka-
aðila um 69 milljarða og útlán hér
innanlands hafa þanist út. Nú er verið
að kaupa hluti sem teljast fjárfestingar
frá sjónarhóli heimilanna, en kallast
neysla samkvæmt skilgreiningu þjóð-
hagfræðinnar.
Eyðslufíkn er ekki vandinn
etta er að mörgu leyti varhugaverð
þróun, en ekki vegna þess að Islend-
ingar séu sérstakir eyðslufíklar og kunni
ekki fótum sínum forráð. Ráðagerðir
hvers einstaklings geta verið
fullkomlega skynsamlegar en samt sem
áður getur heildarjafnvægi í hagkerfinu
raskast ef margir taka sömu ákvarðanir
á sama tíma. Þetta er augljóst varðandi
þenslu á vinnumarkaði vegna mikilla
byggingarframkvæmda eða verðhækk-
anir á fasteignum vegna umframeftir-
spurnar. Hins vegar er ekki jafnaugljóst
að útreikningar lánastofnana og heimila
gera ráð fyrir því að gengið haldist
stöðugt og engin lausafjárvandræði
skapist með erlendan gjaldeyri fyrir
landið í heild. Þetta er þó með öllu óvíst.
Hingað til hefur viðskiptahallinn ekki
skapað nein sérstök vandræði vegna
þess að uppsveifla er í hagkerfinu og
rnikil eftirspum hefur verið eftir erlendu
lánsfé sem hefurgengið á móti erlendum
vörukaupum. Hins vegar eru takmörk
fyrir því hvað byrinn endist lengi. Það
er margreynt lögmál að álíka mikil
vandamál skapast þegar allir halda að
sér höndurn og ef allar hendur eru réttar
fram í einu til þess að kaupa.
Fjármagn á förum
egar aftur hægir á efnahagslífinu og
lánaeftirspurn dregst saman, leitar
(Framhald á síðu 4)
Ásgeir Jónsson
hagfræðingur
( Mynd 1. Viðskiptajöfnuður sem hlutfall af landsframl. í [(brotin lítta) og sex ára hlaupandi meðaltal (heil lína) J
4%
0% -2% \ s
* /S' * ' • 'ls'.' X *• > 'jjy xx ' ‘ ^
» » » ' »
* » •
■ i
-12%
3