Vísbending - 08.10.1999, Blaðsíða 3

ISBENDING
Yegtollar, repúblikanar og Rússland
Þorvaldur Gylfason
prófessor
Þingsályktunartillaga Einars K.
Guðfinnssonar o.fl. um vegtolla,
sem samþykkt var á alþingi fyrr á
þessu ári, er í góðu samræmi við þann
hátt, sem hafður er í síauknum mæli á
hagstjórn og umferðarstjórn víða um
heim.
Hreyfing og kyrrstaða
Það hefur lengi tíðkazt hér á Islandi
sem annars staðar að hemja og dreifa
umferð með því að taka gjald af bílum í
kyrrstöðu (stöðumælagjald). Tillaga
Einars og félaga er rökrétt framhald á
stöðumælagjaldi: það er að taka í sama
skyni sams konar gjald af bílum á
hreyfingu og af bílum í kyrrstöðu. Þessa
gjaldheimtu þarf ekki að binda við
ákveðin svæði eða dreifðar byggðir;
það er þvert á móti eðlilegt að taka slíkt
gjald einkum í þéttbýli, þar sem umferðin
er mest og tímasóun og mengun vegna
umferðartafa eru mestar. Singapúr er
gott dæmi, því að umferð um þá borg er
að nokkru leyti stýrt með gjaldheimtu
með þeim árangri, að Singapúr er eina
stórborgin í Suðaustur-Asíu, þar sem
umferðaröngþveiti er óþekkt.
Indverskur leigubílstjóri þarna suður
frá færði málið í tal við okkur hjónin ekki
alls fyrir löngu, sem við ókum með honum
á fleygiferð um miðborgina um háanna-
tímann. Ég hugsaði með mér: þurfum
við nú að hlusta á grátsöng um
óréttmæta gjaldtöku af leigubflstjórum?
En það fór á aðra leið. Bflstjórinn sagði:
„Það, sem skiptir okkur mestu máli, er
menntun unga fólksins. Hún kostar sitt.
Samfélagið verður að afla tekna til að
standa skil á sínum skerfi til skóla-
kerfisins.Umferðargjaldiðgreiðiégþess
vegna glaður, og ég vona, að farþegar
mínir geri það einnig, því að við skiptum
því bróðurlega með okkur.“ Við bættum
ríflega ofan á reikninginn í leiðarlok.
Bflstjórinn skildi, að veigamikil efna-
hagsrök hníga að vegtollum af því tagi,
sem þingsályktunartillagan íslenzka
stefnir að, bæði hagkvæmnisrök og
réttlætisrök. Hagkvæmnin felst í því, að
sanngjörn gjaldheimta dreifir umferð í
tíma og rúmi og dregur með því móti úr
þeim töfum, mengun og öðrum kostnaði,
sem ökumenn leggja hver á annan við
frjálsa umferð um vegi og götur. Auk
þess er gjaldtaka af þessu tagi ein
hagkvæmasta tekjuöflunarleið, sem
almannavaldið á kost á, og skapar
svigrúm til þess að létta óhagkvæmum
sköttum af fólki og fyrirtækjum.
Réttlætisrökin eru þau, að þeir, sem mest
ríður á að aka um fjölfarnar slóðir, geta
keypt sér aðgang að vegum og
gatnakerfum og komizt greiðlega leiðar
sinnar, án þess að aðrir, sem ekki liggur
eins mikið á, leggi tafir á þá. Hversu
mikiðmönnum liggurá, birtist í því gjaldi,
sem þeir eru fúsir að greiða í aðgangs-
eyri.
Þingsályktunartillaga Einars K.
Guðfinnssonar o.fl. er því tillaga um
markaðsbúskap á mikilvægum vett-
vangi: í umferð. Þeir, sem leggjast gegn
slflcri tillögu, eru í raun og veru að lýsa
sig andvíga markaðsbúskap og þeirri
hagkvæmni og því réttlæti, sem jafnan
fylgja markaðslausnum langt umfram
aðrar færar leiðir að settu marki.
„Ný skattheimta“
Algengasta mótbáran gegn veg-
tollum er sú, að þeir feli í sér nýja
skattheimtu. „Hann varð ástfanginn upp
fyrir haus af öllum nýjum sköttum,"
sögðu repúblikanar á Bandaríkjaþingi
einu sinni í lítilsvirðingarskyni um
Herbert Stein, einn helzta sérfræðing
sinn og Bandaríkjanna í ríkisfjármálum,
en hann er nú nýlátinn. Þeir gerðu sér
ekki fulla grein fyrir mikilvægi rfkis-
fjármálanna — og virðast í reyndinni
ekki gera það enn, enda hleypa þeir
ríkisfjármálum Bandaríkjanna í bál og
brand, hvenær sem þeir komast í
kassann.
Ronald Reagan forseti gerði
Bandaríkjamenn að skuldugustu þjóð
heims (í dollurum talið) á fáeinum árum
eftir 1980. Hallarekstur ríkisins á þessum
ámm varð til þess, að hrein þjóðarskuld
Bandaríkjanna tvöfaldaðist rniðað við
landsframleiðslu frá 1980 til 1992:
þjóðarskuldin jókst úr 19% af lands-
framleiðsluárið 1980uppí38%árið 1992,
á meðan þjóðarskuldin lækkaði í
Bretlandi (úr 48% af landsframleiðslu í
32%) og í Japan (úr 17% í 5%). Þessu
fylgdi skiljanlega uppsveifla í banda-
rísku efnahagslífi, því að lánsfé flæddi
inn yfir landið og örvaði bæði neyzlu og
fjárfestingu. Það er að vísu þingið, sem
setur landinu fjárlög, en driffjöðrin á
bak við þessi umskipti var forsetinn
sjálfur.
Skattalækkun virðist vera æðsta
boðorð repúblikana í ríkisfjármálum
óháð öllu öðru. Þá varðar yfirleitt ekki
um skuldasöfnun og enn síður um þarfir
samfélagsins t.d. í menntamálum eða
heilbrigðis- og tryggingamálum; þeir
virðast ekki sjá samhengið. Það er eins
og þeim sé um nregn að lyfta leppunum
frá báðum augum í einu. Þeim virðist
mörgum standa á sama, þótt þjónusta
ríkis og byggða við þegnana drabbist
niður. Sumir þeirra stæra sig af því að
hafa aldrei komið til útlanda.
Og þeir virðast margir hverjir ekki
heldur gera sér grein fyrir því, að sum
gjaldheimta til samfélagsins er hag-
kvæmari en önnur, enda eru þeir sjálfir
yfirleitt allra manna harðdrægastir,
þegar að því kemur að mylja undir hvers
kyns sérhagsmunahópa (t.d. tóbaks-
bændur og byssuvini) á kostnað
almennings. Þá mega þeir ekkert aumt
sjá. Þeim virðist fyrirmunað að sjá og
skilja, að ein leiðin til að draga úr
óhagfelldri skattheimtu er að finna
hagkvæmari gjaldstofna í staðinn —
eins og t.d. umferðarkraðak í þéttbýli
eða ofveiði til sjós, sem er sömu ættar.
Ef slíkir stjórnmálamenn væru sam-
kvæmir sjálfum sér, þá my ndu þeir reyna
að fá ævinlega sem lægst verð fyrir
ríkiseignir við einkavæðingu, því að
ríkið fer svo illa með allt sitt aflafé, eins
og þeir segja sjálfir.
Rússnesk einkavæðing
Einmitt þetta virðist raunar öðrum
þræði vera hugsunin á bak við sölu
ríkiseigna langt undir sannvirði til
útvalinna einkavina t.a.m. í Rússlandi,
fyrir nú utan græðgina og stelsýkina.
Én þangað austur virðast sumir einnig
í auknum mæli sækja innblástur og ýmsar
fyrirmyndir, sem sízt skyldi, ekki síður
en til bandarískra repúblikana, enda er
skammt þar á milli.'
Það ætti þó að segja sig sjálft, að
stjómvöldum ber skylda til að afla tekna
til samfélagsþarfa með hagkvæmasta
og réttlátasta hætti, sem völ er á, og
selja ríkiseignir við hæsta verði, sem
býðst á frjálsum markaði. Þeim, sem falla
á öðru prófinu, hættir til að falla einnig
á hinu.
* Ronald Reagan sótti um inngöngu í
Kommúnistaflokk Bandaríkjanna á fjórða
áratugnum, en fékk ekki. Þetta kemur fram í
nýrri „opinberri" ævisögu forsetans fyrr-
verandi.
Inýútkominni ævisögu Ronalds
Reagans, „Dutch“, sem tók fjórtán ár
að skrifa, er dreginn upp athygliverð
mynd af þessum fyrrverandi forseta
Bandaríkjanna. Skrásetjari sögunnar
kemst að þeirri niðurstöðu að „Ronnie"
hafi verið leiðinlegur, sjálfumglaður og
áhugalaus um annað fólk en engu að
síður hafi hann verið einn af merkustu
forsetum Bandaríkjanna þar setrt hann
^gaf þjóð sinni von og bjartsýni._
3