Vísbending - 26.11.1999, Blaðsíða 3

ISBENDING
Suður um höfin
egar Afríkuþjóðirnar voru að
brjótast undan erlendri nýlendu-
stjórn fyrr á öldinni, litu margir
svo á, bæði Afríkumenn og aðrir, að
landlæg örbirgð í Afríku væri nýlendu-
kúgurum að kenna og þjóðfrelsi og
sjálfstæði myndu efla hag Afríku. Svo
fór þó ekki. Afríkuþjóðum hélzt yfirleitt
ekki vel á eigin málum að fengnu sjálf-
stæði. Amaldur Björnsson orðar þessa
hugsun svo, þegar hann heimfærir hana
á Island í einni ræðu sinni yfir Sölku
Völku: „En hvað var það, sem gerðist
1874, þegar fj árhagur okkar var aðskil inn
Danmörku? í raun og veru ekki annað
en það, að arðránið af alþýðunni færðist
inn í landið. Það voru bara höfð
þjóðernaskipti á ræningjunum."
Það er fyrst nú, heilum mannsaldri
eftir sjálfstæðistöku flestra Afríkulanda
—nú,þegarSovétríkin og leppríki þeirra
eru komin á öskuhaugana, þar sem þau
eiga heima, og hætt að senda efnahags-
ráðgjafa þangað suður eftir í stórum stfl
— að loksins virðist sjást til sólar sums
staðar í Afríku fyrir tilstilli skynsamlegra
efnahagsumbóta í anda markaðs-
búskapar. Og er þó við ramman reip að
draga.
Haítí
eir, sem kenndu óhæfum eða illviljuð-
um nýlenduherrum um allt, sem
aflaga fór í Afríku eða annars staðar,
hefðu mátt láta hugann hvarfla vestur
í Karíbahaf. Því að þar er land, sem laut
fyrst spænskum yfirráðum og síðar
frönskum og hefur verið sjálfstætt síðan
1804 — og er enn, næstum 200 árum
síðar, eitt ferlegasta fátæktarbæli, sem
sögur fara af. Þetta er Haítí. Þarer rányrkja
arðbærasti atvinnuvegurinn: ríkirkaup-
sýslumenn halda þjóðinni með hervaldi
í þrúgandi fátækt og fáfræði. Þeir búa
sjálfir í glæstum höllum í hæðunum fyrir
ofan höfuðborgina Port-au-Prince, en
alþýðan hírist í hrörlegum hrey sum niðri
í borginni og hefur varla í sig og á. Það
voru þessir menn, sem héldu galdra-
lækninum Fran^ois Duvalier („Papa
Doc“) við völd frá 1957 til 1971 og síðan
syninum Jean-Claude („Baby Doc“),
þangað til sonurinn hrökklaðist úr landi
við lítinn orðstír 1986 (og býr nú í
vellystingum í Frakklandi ásamt móður
sinni („Mama Doc“) og öðru föruneyti).
Enn er allt í hers höndum í landinu.
Neðsta kúrfan á myndinni lýsir hag-
þróuninni á Haítí síðan 1964. Þjóðar-
framleiðslaá mann 1998 var410 dollarar,
eða rétt rösklega dollari á dag. Þetta
þýðir, að Haítí er í hópi fátækustu landa
heimsins. Skráð þjóðarframleiðsla er að
vísu meiri á kaupmáttarkvarða, en það
breytir því ekki, að Haítí er nálægt
botninum. Aðeins 22 lönd eru fátækari
en Haítí miðað við þjóðarframleiðslu á
mann á kaupmáttarkvarða samkvæmt
landabréfabók Alþjóðabankans (World
Bank Atlas 1999), og 107 lönd eru ríkari.
Aðrir lífskjarakvarðar segja sömu sögu:
langlíft, læsi, rafmagn, rennandi vatn —
það er næstum sama, hvað nefnt er.
Skoðum nú þrjá mikilvæga gangráða
hagvaxtar um heiminn: fjárfestingu,
útflutning og menntun, til að reyna að
bregða birtu á hagvaxtarferilinn á Haítí
hingað til og framtíðarhorfur. Hér er allt
á sömu bókina lært: fjárfesting á Haítí
nam 11% af landsframleiðslu aðjafnaði
1983-1997, útflutningur var 14% af
landsframleiðslu 1965-1997 (og hefur
farið minnkandi, var 8% af landsfram-
leiðslu 1992-1997), og útgjöld til mennta-
mála námu 1 -2% af þjóðarframleiðslu
að meðaltali 1980-1990. Öll þessi hlutföll
eru frámunalega lág miðað við flest
önnur lönd. Og þegar fjárfesting,
útflutningur og menntun eru í lama-
sessi, allt þrennt, þá er ekki að sökum að
spyrja: þá blasir efnahagsstöðnun við,
ef ekki beinlínis afturför.
Við þetta bætist ýmislegt annað.
Hagstjórnin er slök: verðbólgan var 25%
á ári aðjafnaði 1990-1997. Erlend fjárfest-
ing í landinu er næstum engin (0,1% af
landsframleiðslu 1997). Samgöngureru
í afleitu ástandi: aðeins fjórðungur
vegakerfisins er með bundnu slitlagi.
Náttúra landsins er í niðurníðslu: skóg-
lendi er svo að segja alveg horfið (var
kontið niður í 1% af landinu 1995). Og
þannig mætti lengi telja.
Eigi að síður er Haítí að sumu leyti
heillandi land. Þeir hafa náð langt í
málaralist og eru meðal upphafsmanna
skólans, sem kenndur er ýmist við naív-
isma eða prímitívisma. Ý msir listmálarar
landsins eru í miklum metum.
Dómíníkanska lýðveldið
Haítí er á vestanverðri eyju, sem heitir
Hispaníóla. Á austanverðri eyjunni
er Dómíníkanska lýðveldið, fjölsóttasta
ferðamannalandið í Karíbahafi (2,2
milljónirferðamanna 1997 ámóti 90.000
á Haítí). Mannfjöldinn þar í landi er
svipaður og á Haítí, eða um 7 milljónir á
hvorum stað. Dómíníkanska lýðveldið,
köllum það D til einföldunar, hefur verið
sjálfstætt síðan 1865, en landið var áður
spænsk nýlenda. Þelhvítir landeigendur
ráða lögum og lofum í landinu í skjóli
hersins og fjármagna stjórnmálaflokk-
ana, semeru allireins. Stjórnarfariðþarna
hefur þó verið hrein hátíð miðað við
Haítí vestan megin á eyjunni. Ólæsi er
um 20% í D á móti 50% á Haítí.
Miðkúrfan á myndinni lýsir þróun
þjóðarframleiðslunnar í D síðan 1964.
Þjóðarframleiðslan var 1.770 dollarar á
mann árið 1998, næstum fimm sinnum
meiri en á Haítí. Fjárfesting nam 20% af
landsframleiðslu að jafnaði árin 1960-
I997.útnutningurnamásamatíma26%
af landsframleiðslu og hefur farið vax-
andi. Meiri fjárfesting og meiri erlend
viðskipti eiga líklega talsverðan þátt í
því, að D hefur vegnað miklu betur en
Haítí. En þessi árangur er samt langt frá
því að geta talizt viðunandi, því að
útfiutningshlutfallið er ennþá langt
(Framhald á síðu 4)
Mynd 1. Þrjú Karíbalönd: Þjóðarframleiðsla á mann 1964-1998
(Bandaríkjadollarar á verðlagi hvers árs)
Þorvaldur Gylfason
prófessor
3