Vísbending - 31.03.2000, Qupperneq 3

V
ISBENDING
finna öfluga, samhenta og miðstýrða
verkalýðshreyfingu viðurkennda af
atvinnurekendum er tiltölulega friðsamt
á vinnumarkaðinum. Samkvæmt þessu
er miðstýrð verkalýðshreyfmg, þ.e.a.s.
þegarstórheildarsamtök launafólks gera
kjarasamning sem nærtil allra, vænlegra
fyrirkomulag til að skapa frið á vinnu-
markaði heldur en valddreift fyrirkomu-
lag þar sem hvert verkalýðsfélag sækir
að vinnuveitendum í von um betri kjör
fyrir félagsmenn sína en áður.
Svíþjóð, Noregur og Danmörk falla
almennt undir þessa skilgreiningu en
hvað Island varðar þá höfum við ekki
haft nógu miðstýrða verkalýðshreyf-
ingu og liggur skýringin helst í því að
samningsrétturinn samkvæmt vinnu-
löggjöfinni liggur hjá hverju einstöku
verkalýðsfélagi fyrir sig. Helsta ein-
kennið hér á landi er að kjarasamn-
ingagerð hefur ýmist verið miðstýrð eða
valddreifð. Islenskur vinnumarkaður
hefur þó lengstum einkennst af mið-
stýrðri heildarhyggju þar sem heildar-
samtök launþega og vinnuveitenda hafa
gert kjarasamning fyrir hönd mjög breiðs
hóps stéttarfélaga og fyrirtækja óháð
afkomu og stöðu einstakra fyrirtækja.
Reglan hefur verið sú að samið hefur
verið um sömu kauphækkun fyrir alla
óháð því hvernig afkoma einstakra
fyrirtækja eða starfsgreina hefur verið.
A uppgangstímum í efnahagslífi eins
og nú eru hefur verkalýðshreyfingin
leitað eftir auknum kaupmætti og ein-
stök stéttarfélög samið sjálf fyrir hönd
félagsmanna sinna. í efnahagslægð
þegar verkalýðshreyfing hefur verið að
verja kaupmátt launþega hafa heildar-
samtök launþega oftar en ekki gengið
sameinuð að kjarasamningaborðinu.
Pólitískar skýringar
Stundum hefur verið bent á að
meginástæður verkfalla liggi annars
staðar en í stofnunum samfélaganna,
nefnilega að skýringin á því að t.d. á
Norðurlöndunum hafi verið tiltölulega
friðsamt á vinnumarkaðinum megi finna
í stjórnmálum landanna. Samkvæmt
kenningu nokkurra fræðimanna hafa
vinnudeilur verið fátíðar í löndum þar
sem flokkar sósíaldemókrata (jafnaðar-
manna) eru stórir og ríkisstjórnar-
þátttaka þeirra hefur verið almenn, ásamt
miðstýrðri og sameinaðri verkalýðs-
hreyfingu. Litið hefur verið svo á að
stjórnarþátttaka sósíaldemókrata hafi
veitt verkalýðshreyfingunni meiri
aðgang að stjórnmálasviðinu og þannig
meiri áhrif til þess að móta þjóðmála-
stefnuna.
I Svíþjóð hefur ein aðalástæða fyrir
lágri verkfallstíðni um áratuga skeið
verið rakin til þeirra pólitísku breytinga
sem fylgdu kosningu sósíaldemókrata
árið 1932 og samfelldri stjórnarþátttöku
þeirra allt til ársins 1976. Ef við lítum á
íslensk stjómmál þá einkennast þau af
mjög stórum hægri flokki og marg-
klofnum vinstri armi. Verkalýðsflokkar
á íslandi hafa átt erfitt uppdráttar og
vinstri stjórnir verið fátíðar. Almennt
hefur verið litið á verkföll sem tæki til
þess að hafa áhrif á stjórnmál eða
viðfangsefni stjómmálanna sérstaklega
þar sem verkalýðshreyfingin hefur ekki
hlotið aðgang að stjórnmálum þ.e.a.s.
haft lítil sem engin áhrif á skiptingu
þjóðarkökunnar og dreifingu lífsgæða.
Verkfallsvopnið verður tæki til þess að
hafa áhrif á framþróun í efnahags- og
stjórnmálum.
Leið samráðs
á er komið að þriðju leiðinni, sam-
ráðsleiðinni. Þó að verkfallstíðni á
Islandi hafi verið mjög há í samanburði
við hin Norðurlöndin, að undanskildu
Finnlandi, þá hefur verkföllum á
almennum vinnumarkaði farið fækkandi
hin seinni ár (ef opinberir starfsmenn
eru undanskildir). Skýringuna má að
hluta til finna í auknu samráði aðila
vinnumarkaðarins og stjómvalda. Það
hefur tíðkast hin seinni ár að ríkisstjómir
komi meira inn í gerð kjarasamninga,
liðki fyrir kjarasamningum eins og oft er
sagt og greiði þannig fyrir gerð
kj arasamninga með þ ví að semj a um ýmis
lykilatriði þjóðmálastefnunnar við aðila
vinnumarkaðarins.
Slíkt samráð var m.a. grundvöllur
samningsins milli Flóabandalagsins og
Samtaka atvinnulífsins. En hvað hefur
kallað á aukið santráð aðila vinnu-
markaðarins og stjórnvalda? Almennt
má segja að þróun efnahagslífsins og
hlutverk ríkisvaldsins spili þar inn í, sem
miðar að því að draga úr hagsveiflum og
halda uppi fullri atvinnu. Jafnframt hefur
vaxandi styrkur verkalýðshreyfingar-
innar áhrif, bæði faglegur og pólitískur,
og almenn viðurkenning á nauðsyn
þess að hafa verkalýðshreyfinguna með
í ráðum til að ná fram markmiðum
efnahagstefnunnar.
Ýmsar verkfallskenningar ganga út
á og taka inn efnahagslega þætti. Hjá
þeim þjóðum sem eru mjög háðar fáum
útflutningsgreinum hafa aðilar vinnu-
markaðarins gert sér grein fyrir mikil-
vægi útflutnings fyrir efnahagslíf land-
anna og nota því verkfallsvopnið síður.
Fyrir nokkrum árum var kynnt kenning
um „endurvakningu aðgerðarleysis“
verkalýðshreyfingarinnar sem byggist
á því að skýra af hverju verkalýðs-
hreyfing í Evrópu hefur tiltölulega lítið
látið á sér kræla síðustu 15-20 árin.
Kenningin gengur út á það að óhag-
stætt efnahagsástand, kreppa, atvinnu-
leysi og sterkar hægri stjórnir veiki
verkalýðshreyfinguna. Atvinnuleysi
hefur áhrif á hversu herská verkalýðs-
hreyfingin er og á krepputímum heldur
verkalýðshreyfingin að sér höndum,
safnar kröftum og bíður eftir tækifæri
eða heppilegum aðstæðum til þess að
koma fram með kröfur.
Að hluta til er hægt að skýra verkföll
hin seinni ár út frá verkfallskenningum.
I sjálfu sér hefur ekki mikið breyst í
samskiptum á milli aðila vinnumarkað-
arins. Verkfallsrétturinn er og verður
helgasta vé stéttarfélaga og sagan sýnir
að allar tilraunir sem hafa verið gerðar til
að takmarka eða rýra verkfallsrétt hafa
mætt mikilli andstöðu verkalýðshreyf-
ingarinnar og hún ekki verið til viðræðu
um það að takmarka verkfallsréttinn.
Nýtthlutverk stéttarfélaga
En skyldi vera hægt að draga úr verk-
föllum, er það mögulegt? Spurning-
in er hvort sú leið að færa samnings-
gerðina inn á vinnustaðina í ríkara mæli
muni leiða til þess að verkfallsátök
minnki. Dæmi um þetta eru vinnustaða-
samningar þar sem mörg stéttarfélög
eða fulltrúar starfsmanna koma saman
að sama samningsborðinu og semja
sameiginlega við vinnuveitendur eða
fyrirtækjasamningar þar sem einstök
stéttarfélög semja við ákveðin fyrirtæki.
Þetta fyrirkomulag hefur marga kosti
bæði fyrir starfsmenn og stjórnendur.
Það sparar tíma stjórnenda sem annars
færi í að fást við mörg verkalýðsfélög.
Þann tíma og þá orku geta stjórnendur
notað til þess að bæta hag fyrirtækisins
og lagt meiri rækt við mannauðinn.
Líklegt má telj a að áfram verði gerðir
heildarkjarasamningar um einhver lág-
marksréttindi. Hvert verður þá hlutverk
verkalýðsfélaga, verða þau óþörf? Alls
ekki, þvert á móti munu þau í síauknum
mæli koma meira inn sem ráðgjafar og
sérfræðingar og aðstoða félagsmenn
sína t.d. við kjarasamningagerð, veita
aðstoð í ágreiningsmálum, félagslegri
þjónustu, sjá um orlofshús og sjúkra-
sjóði og veita fræðslustyrki o.fl. Verka-
lýðsfélög framtíðarinnar munu verða
eins og hver önnur þjónustufyrirtæki í
samkeppni við önnur fyrirtæki á
markaði. Aukin áhersla verður á þjón-
ustu við einstaklinga í stað heildarinnar.
Sama gildir um hlutverk atvinnurek-
endafélaga. Verksvið samtaka atvinnu-
rekenda mun breytast frá því að setja
grunnlínur í kjarasamningagerð yfir í að
vera ráðgefandi fyrir atvinnurekendur.
1 Það eru ýmsar leiðir færar til þess að mæla verkfallstíðni, en
mikilvægt er, þegar verið er að bera saman verkfallstíðni á milli
landa, að mæla sama hlutinn. Það er til dæmis mismunandi eftir
löndum hvaða aðferð er notuð til þess að safna saman
upplýsingum um verkföll og meta hvenær þau hefjast.
Mismunandi mæliaðferðir og áreiðanleiki upplýsinga gerir allan
samanburð erfiðan. Sú aðferð sem er hvað best til þess fallin að
bera saman verkfallstíðni á milli landa er að styðjast við umfang
verkfalla eða „volume“. Þessi aðferð tekur inn alla þijá þætti
sem mældir eru, tíðni verkfalla, stærð verkfalla og hversu lengi
þau vara. Útkoman verður Qöldi tapaðra vinnudaga á hverja
1000 starfsmenn. Umfang = fjöldi tapaðra daga/fjölda fólks á
vinnumarkaði.
3